समस्या बनेको बुक क्लोज

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकृत कम्पनीले प्रस्ताव गरेको लाभांश (नगद र स्टक) को नेप्सेले मूल्य समायोजन गर्छ । स्टक (बोनस) को मात्रा जति भए पनि अनिवार्य मूल्य समायोजन हुन्छ भने नगदको हकमा बजार मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा बढी हुनुपर्छ । कुनै कम्पनीले २० प्रतिशत नगद लाभांश घोषणा गरेमा कम्पनीको शेयर मूल्य १ सय ९९ रुपैयाँ भएमा यो लाभांश बजार मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा बढी हुने हुँदा मूल्य समायोजन भएर कारोबारका लागि प्रस्तावित लाभांश २० रुपैयाँ घटाएर १ सय ७९ रुपैयाँ कायम हुन्छ । बजार मूल्य २ सय रुपैयाँ भएमा बजार मूल्यको १० प्रतिशत मात्र हुने हुँदा समायोजन हुँदैन । मूल्य समायोजन साधारणसभा हुनु (कम्तीमा १५ दिन) अघि नै गर्ने गलत अभ्यासले निरन्तरता पाइरहेको छ । यस्तो गलत अभ्यासले ल्याएको समस्याको बारेमा तालुकी निकाय (कम्पनी रजिस्ट्रार, नेप्से र नेपाल धितोपत्र बोर्ड) र शेयरधनी जानकार भए पनि निरन्तरता पाइरहेको छ ।

फरकफरक उदाहरण

साधारणसभाअगावै लाभांशसमेतका लागि बुक क्लोज गर्दा केकस्तो समस्या आइलाग्छन् भन्ने बुझ्नका लागि केही उदाहरण पेश गर्नु श्रेयस्कर हुन्छ । यसले साधारणसभा अगावै बुक क्लोज गर्दा देखापर्न सक्ने सबै सम्भावनालाई समेटेको छ ।

१. मुक्तिनाथ विकास बैंकले आर्थिक वर्ष (आव) २०६७/६८ मा २५ प्रतिशत नगद लाभांश घोषणा गरेर  २०६८ साल मङ्सिर १६ गते बुक क्लोज र पुस १ गतेको साधारणसभा डाकेको थियो । बुक क्लोज भएको सातापछि केन्द्रीय बैंकले बैंक (मुक्तिनाथ) को २०६७ साल भदौ र असोजमा पूँजीकोष नपुगेको कारण लाभांश रद्द गरिएको जानकारी आएको सूचना सार्वजनिक गर्‍यो ।

२. २०७४ साल भदौ ११ गते तत्कालीन देव विकास बैंक (हाल कुमारी बैंकमा गाभिएको) ले १७ दशमलव १ प्रतिशत स्टक लाभांश घोषणा गर्‍यो र कात्तिक २३ गते बुक क्लोज गर्‍यो र नेप्सेले मूल्य समायोजन गर्‍यो ।

३. २०७६ साल फागुन २० गते सेन्चुरी कमर्शियल बैंकले ४ दशमलव ७५ प्रतिशत नगद र २ प्रतिशत स्टक लाभांश घोषणासहित चैत १४ गते साधारणसभाको मिति तोकी सूचना प्रकाशन गर्यो र फागुन ३० गते बुक क्लोज गर्ने घोषणा गर्‍यो । चैत ११ गतेबाट सरकारले स्थानहद लगाएका कारण साधारणसभा हुनसकेन र आजको मितिसम्म नयाँ मिति घोषणा भएको छैन । बैंकले घोषित नगद लाभांशमध्ये ३ प्रतिशत रकम असार महीनामा अन्तरिम रूपमा शेयरधनीलाई बाँडिसकेको छ ।

४. केही लघुवित्तले जारी गरेको स्टक लाभांशको नेप्सेले मूल्य समायोजन गरी तत् तत् कम्पनीका साधारणसभाले पारित गरिसक्दा पनि नेप्सेमा सूचीकृत भएका छैनन् ।

यी फरकफरक प्रकारका चारओटा परिस्थितिको परिणाम के हुन्थ्यो होला वा भइरहेको छ त्यसको संक्षिप्तमा चर्चा गरौं :

१. पहिलो परिस्थितिको सन्दर्भमा अहिले जस्तो नगद लाभांश पनि समायोजन हुने व्यवस्था प्रचलनमा रहेको भए कम्तीमा ५ दिनसम्म भएको कारोबारको अस्तित्व के हुन्थ्यो होला ? सबै कारोबार रद्द गर्ने पनि सहज थिएन किनकी पुनः विक्री भएको पनि हुन्थ्यो । खोजीखोजी कारोबार रद्द गर्दा कति झन्झट सहनुपर्थ्यो होला । भएका कारोबार यथावत् राख्न पनि मिल्ने स्थिति हुन्नथ्यो किनकि शेयरधनीले लाभांश नपाएको अवस्थामा मूल्य समायोजन हुनु उचित हुन्नथ्यो ।

२. दोस्रो परिस्थितिमा रोचक के थियो भने साधारणसभा आह्वान गरिएको थिएन । साधारणसभा हुने तिथि घोषणा नहुँदै स्टक लाभांशको लागि बुक क्लोज भएको थियो । साधारणसभाको बेलामै लाभांश वितरण गर्ने बुक क्लोज नै उल्टो छ भनिरहेका बेला यहाँ त झन् साधारणसभा हुने समय पत्तो थिएन । बैंकले ७ महीनापछि असारमा साधारणसभा गरेको थियो । ७ महीनापछि भएको सभाले लाभांश प्रस्ताव अस्वीकार गरेको भए (नेपालमा स्टक मोही शेयरधनी भएको हुँदा अस्वीकार हुँदैन) अवस्था के हुन्थ्यो होला ? कात्तिकमा स्टक लाभांशका लागि बुक क्लोज गरेको बैंकले असारअघि पुनः एकपटक हकप्रदका लागि बुक क्लोज गरेको थियो ।

३.  तेस्रो परिस्थिति पनि रोचक नै छ । यो परिस्थिति पनि माथि २ मा उल्लिखित जस्तै छ ।

४.  चौथो परिस्थिति पनि माथिका (२) र (३) जस्तै भए पनि किन फरक छ भने यसमा सभाले प्रस्ताव पारित गरिसकेको छ । नीतिगत कारणले अभिलेख हुनसकेको छैन । यसका कारण सृजित समस्या शेयरधनीले भोगिरहेका छन् । यसो हुनुको कारण कम्पनी रजिस्ट्रार कार्यालयले कम्पनी संस्थापन र शेयर धारण गर्न प्राकृतिक व्यक्ति, विशिष्टीकृत कानूनले संस्थापन गरेको संस्था (जस्तो कर्मचारी सञ्चय कोष) र कम्पनी मात्र योग्य हुने भन्ने नीतिगत व्यवस्था हो । गैर (सरकारी संस्था लघुवित्तमा प्रवद्र्धक रहेका कारण तिनले निर्देशनविपरीत शेयर विनिवेश नगरेका कारण स्टक लाभांशपछि पूँजी वृद्धि अभिलेख नभएका कारण नेप्सेमा सूचीकरण हुनसकेको छैन ।

बुक क्लोज र लाभांशको कानून

कम्पनी सञ्चालन र लाभांशको विषय कम्पनी कानूनको क्षेत्रमा पर्छ । कम्पनी ऐन, २०६३ अनुसार कम्पनीले ७ दिनको सूचना दिई १ आवभित्र एकपटकमा ३० दिन नबढाई पटक (पटक गरेर बढीमा ४५ दिनसम्म बुक क्लोज अर्थात् शेयरधनीको दाखिला र खारेज बन्द गर्नसक्ने व्यवस्था छ । ‘बुक’ भनिरहँदा कुन ‘बुक’ भन्ने परिभाषा नभए पनि शेयधनीको दर्ता किताब सम्झनुपर्छ । यही दर्ता किताब हकप्रद शेयर निर्गमन गर्दा, लाभांश वितरण गर्दा र सभा (साधारण वा विशेष) गर्दा शेयरधनी कायम गर्न बन्द गर्ने गरिन्छ । यही मितिसम्म कायम रहेका शेयरधनी मात्र तत् तत् विषयमा सहभागी हुनसक्छन् । बुक क्लोज हुनुभन्दा अघि शेयरधनी कायम भएपछि शेयर विक्री गरे पनि लाभांश, हकप्रद र सभामा सहभागी हुन् योग्य हुन्छन् ।

त्यस्तै, कम्पनी ऐन, २०६३ दफा १८२ मा लाभांश दिने निर्णय भएको ४५ दिनभित्र लाभांश वितरण गरी सक्नुपर्ने व्यवस्था छ । केही अपवादको स्थितिमा भने यो व्यवस्था लागू हुँदैन ।

बाधारहित कानून

माथि विभिन्न अनुच्छेदमा लाभांशका कारण घटेका र भविष्यमा हुन सक्ने घटनाले गम्भीर समस्या ल्याउनसक्ने सम्भावनालाई टार्न वा नकार्न सकिँदैन । यसका लागि कम्पनीले सभाबाट ‘लाभांश प्रस्ताव (नगद वा स्टक वा दुवै) पारित’ मात्र गराउनुपर्छ । सभाले लाभांश पारित गरेपछि नगद लाभांश वितरणका लागि भोलिपल्ट ७ दिनको सूचना दिएर बुक क्लोज गर्ने र स्टक लाभांशको हकमा सम्बद्ध निकायबाट अभिलेख वा अन्य आवश्यक कार्य गरेपछि पुनः ७ दिनको सूचना दिई बुक क्लोज गरेर वितरण गर्न सकिन्छ । यति गर्न कुनै पनि हिसाबले कुनै कानूनी बाधा छैन । लाभांश पारित भएपछि ४५ दिनभित्र दिनुपर्छ भन्ने व्यवस्थाको आशय नै सम्बद्ध निकायबाट अभिलेखीकरण वा जेजे गर्नुपर्छ गरेर मात्र दिनु भन्ने हो । यसो गर्दा माथि उल्लिखित गन्जागोलको स्थिति पनि नआउने र शेयरधनीले प्राप्त गर्ने स्टक लाभांश भारित औसतमा गणना गर्न पाउने छन् । यस विषयलाई आगामी साधारणसभादेखि नै कम्पनी आफैले कार्यान्वयन ल्याउन सक्छन् वा एकरूपता गराउन नेप्से, बोर्ड र कम्पनी रजिस्ट्रारले समन्वय गरी उचित कदम चालून् ।

६ असोज २०७७, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/374992