उपभोग्य सामान किन्दा
क्रेता र बिक्रेता दुबैको एकै ठाउँमा भौतिक उपस्थिति हुन्छ तर शेयर किनबेच गर्दा
क्रेता र विक्रेताको एकै ठाउँमा भेट हुनुपर्दैन । क्रेता र बिक्रेता
जहाँसुकै बसेर पनि बजार खुलेको बेला शेयर किन्न वा बेच्न सक्छन । शेयर किनबेच गर्न तोकिएको
स्थानलाई ‘धितोपत्र बजार’ वा प्रचलित भाषामा ‘स्टक एक्सचेन्ज’ भनिन्छ । स्टक एक्सचेन्जले आफ्नो
सदस्यको रुपमा रहेका दलाल वा प्रचलित भाषामा ‘ब्रोकर’ मार्फत शेयर किनबेच गर्ने
सुबिधा उपलब्ध गराउँछन । संसारका प्राय: सबै देशमा शेयर किनबेच गर्ने स्टक एक्सचेन्ज खडा भइसकेका
छन । यस्ता एक्सचेन्ज आवश्यकता अनुसार एक भन्दा बढी पनि हुनसक्छन । तर अहिले शेयर कारोबार
प्रविधिमैत्री हुँदै गएकोले बहु एक्सचेन्जको अवधारणा विस्तारै हराउँदै गएर एकलमा फर्किन लागेका छन् । केहि वर्ष अघि नेपाल
धितोपत्र वोर्डले बहु एक्सचेन्जको अवधारणा अगि सारे पनि त्यत्तिकै हराएको थियो । फेरी अहिले हराइसकेको र
औचित्यहीन बनिसकेको बहु स्टक एक्सचेन्जलाई वोर्डले ब्युँताउने प्रयास गर्नु ‘.....कुम्लो बोकी थिमीतिर’ लाई चरितार्थ गर्ने कार्य
गरिरहेको छ ।
स्टक एक्सचेन्ज सम्बन्धि
कानून
‘धितोपत्र खरिदकर्ता तथा
विक्रेतालाई एकै ठाउँमा ल्याई निरन्तर रुपमा धितोपत्रको खरिद, बिक्री वा विनिमय कार्य
सम्पन्न गर्ने बजार, स्थान वा सुबिधा सम्झनुपर्छ’ भनेर धितोपत्र सम्बन्धि
ऐनमा स्टक एक्सचेन्जको परिभाषा गरिएको छ । ऐनको व्यवस्था अनुसार ‘धितोपत्र बजार संचालन गर्न
चाहनेले ऐन बमोजिम वोर्डबाट संचालन अनुमति लिनुपर्नेछ’ भनिएको छ । स्टक एक्सचेन्ज संचालन
गर्न पाउँ भनेर कसैले निवेदन दिएकै भरमा मात्र अनुमति पाउन सकिन्न भन्ने कुरा ऐनको
दफा ४० मा भएको व्यवस्थाले रोकेको छ । दफा ४० मा ‘उद्योग तथा व्यवसायको
विकास र विद्यमान धितोपत्र कारोबारको सम्भाव्यताको आधारमा धितोपत्र बजारको संचालन
गर्न आवश्यक नभएमा र लगानीकर्ताको हित संरक्षणको निमित्त धितोपत्र बजार संचालन
गर्न उचित र उपयुक्त नदेखिएको अवस्था’ मा अनुमति दिन इन्कार
गर्ने व्यवस्था छ ।
कारोबारको विद्यमान अवस्था
पछिल्लो विवरण अनुसार
नेपाल स्टक एक्सचेन्जमा करिब २३० कम्पनी सूचीकरण भएका छन । शेयर प्रमाणपत्रको
अभौतिकरण शुरु भएको डेढ वर्षको अवधिमा हालसम्म २०३ वटा कम्पनी केन्द्रीय निक्षपक
कम्पनीमा अभौतिकरणको लागि दर्ता भएका छन् । नेपालको शेयर बजारमा
संख्यात्मक रुपमा पनि धेरै कम्पनी छैनन् । पूँजीको हिसाबले दुई
करोडदेखि १५ अर्वसम्म चुक्ता पूँजी भएका कम्पनी सूचीकरण भएका छन् । संस्थापक शेयरलाई साधारण
शेयर सरह कारोबारयोग्य मानिन्न । यस्ता शेयरको संख्या औसतमा आधा अर्थात ५० प्रतिशत
हिस्सा रहेको छ ।
सूचीकरण भएका मध्ये नियमित
कारोबार हुने कम्पनी १५० वटाको हाराहारीमा रहेका छन । नेपालको शेयरबजारमा केहि
अन्य क्षेत्रका कम्पनीको उपस्थिति भए पनि बैंकको बाहुल्यता अधिक छ । कानुनले नै बाध्य पारेको
बैंक र विमा बाहेक अन्य क्षेत्रका कम्पनी ल्याउन अहिलेसम्म उचित पहल गरिएको छैन । अर्थतन्त्रको ऐना भनिने
वास्तविक क्षेत्र शेयरबजार बाहिरै छ । यस्ता कम्पनीलाई ल्याउन
पहल गर्नुपर्नेमा त्यतातिर सरकार र पूँजीबजार नियमक कसैको पनि पर्याप्त ध्यान गएको
देख्न सकिन्न । पछिल्लो प्रयासको रुपमा धितोपत्र दर्ता तथा निष्काशन नियमावली २०७३
ले केहि सहजीकरण गर्ने व्यवस्था गरेपनि त्यो नै पर्याप्त हो भन्न सकिने अवस्था छैन
। यस्ता कम्पनीलाई बजारमा
ल्याउनको लागि गर्नुपर्ने धेरै कार्य बाँकी छ । पूँजीबजारमा कम्पनीको
संख्यात्मक वृद्धि गर्ने भन्दा गुणात्मक वृद्धि हुनेगरी कम्पनीहरुलाई आकर्षित गर्न
पट्टी नियमकको ध्यान जानुपर्छ । भएको एक्सचेन्जको गुणात्मक सुधार र विकासको लागि
नियमकले सबैभन्दा बढी पहल गर्नुपर्छ ।
एकलबाट बहु र फेरी एकल
एकल स्टक एक्सचेन्जले
पुगेन भन्दै बहु स्टक एक्सचेन्ज खोल्न अनुमति दिएका देश अहिले फेरी एकलमा नै
फर्केका छन् । छिमेकी देश पाकिस्तानमा सन् २०११ सम्म कराँची, इस्लामवाद र लाहोर शहरमा
तीनवटा स्टक एक्सचेन्ज थिए । तर अहिले यी तीनवटा स्टक एक्सचेन्ज एकआपसमा
गाभिइसकेका छन् । इस्लामवाद र लाहोरमा रहेका स्टक एक्सचेन्ज कराँची स्टक एक्सचेन्जमा
गाभिएर अहिले ‘पाकिस्तान स्टक एक्सचेन्ज’ नामबाट संचालन भइरहेको छ । स्टक एक्सचेन्ज गाभिनु अघि
सन् २०००, २००५ र २००८ गरि तीनपटकसम्म गम्भीर संकटको सामना गरेको पाकिस्तानी
शेयरबजार अहिले उत्कृष्ट बजार बनिसकेको छ । पाकिस्तानी बजारमा संकट
आउनुको कारणको रुपमा पूँजीबजार नियमकले लिने तदर्थ र आकस्मिक नीतिगत निर्णय मुख्य
कारण रहेको थियो । सन् २००८ जनवरीदेखि सोहि वर्षको डिसेम्बरमा आइपुग्दा सूचक १४,०७५ बाट झरेर ६,९२४ मा आइपुगेको थियो । सन् २००८ को संकटको अध्ययन
गर्न गठित साहीम अहमद खानको प्रतिवेदनमा सर्वोच्च नियमकले बजार विकास र विस्तारको
लागि अल्पकालीन, मध्यकालीन र दीर्घकालीन नीति बनाउनुपर्ने मुख्य सुझाव दिएका थिए ।
त्यस्तै बंगलादेशमा ढाकाको
अतिरिक्त चटगाउँमा अर्को स्टक एक्सचेन्ज रहेपनि ढाका जति सक्रिय देखिंदैन । ढाका स्टक एक्सचेन्जको
लामो संचालन इतिहास भएकोले यहाँ अहिलेसम्म ७५० वटा भन्दा बढी कम्पनी सूचिकृत छन्
भने चटगाउँमा २५० वटा मात्र कम्पनी सूचिकृत छन् । चटगाउँको स्टक एक्सचेन्जको
स्थापना सन् १९९१ मा भएको भए पनि कारोबार गर्न सन् १९९५ अक्टोबरसम्म पर्खनु परेको
थियो । नोभेम्बर १९९५ मा विधिवतरुपमा उद्घाटन भएको थियो ।
अर्को स्टकको विकल्प
अर्को स्टक खडा गरेर मात्र
शेयरबजारको विकास हुनसक्दैन । स्टक एक्सचेन्ज खडा गर्नुपर्ने उद्देश्य प्रष्ट
हुनुपर्छ । अर्को स्टक एउटा विकल्प हुनसक्छ तर निर्विकल्प भने हैन । बिभिन्न विकल्प मध्येबाट
उत्तम विकल्पको छनौट गर्नु प्रशासकको सफलता हो । लोकप्रियता र प्रशंसाको
भोको प्रशासकले तदर्थ निर्णय गरेर लोकप्रियता कमाउन सक्ला तर दीर्घकालमा त्यो
लोकप्रियता प्रशासक स्वयम र त्यसका उपभोक्ताको लागि समेत प्रत्युत्पादक हुन्छ । गलत निर्णयले गलत परिणाम
ल्याउँछ र त्यसलाई सच्च्याउन लाग्दा सिर्जनात्मक कार्य गर्ने समय त्यत्तिकै खेर
जान्छ । धितोपत्र वोर्डको स्थापनाको २५ वर्ष समय वित्न लाग्दा पनि तदर्थ
निर्णय गर्ने प्रवृति अझ गएको देखिएन । संस्थाको लागि २५ वर्षको
समय भनेको अत्यधिक धेरै हो । संस्थालाई काम गरेर देखाउन व्यक्तिलाई जस्तो उमेर
हद पार गर्नु पर्दैन । संस्था गठन भएको वर्ष नै जति पनि कार्य गरेर देखाउन सक्छ ।
अर्को स्टक एक्सचेन्ज नै
ल्याउनुपर्ने कुनै कारणको विद्यमानता अहिलेको परिस्थितिले देखाएको छैन । एउटा एक्सचेन्ज र त्यसका
सदस्य (दलाल) लाई नियमन गर्न ‘कमिलालाई....पहिरो’ जस्तो भईरहेको बेला अर्को
स्टक एक्सचेन्ज र त्यसका सदस्यलाई नियमन गर्नु महाभारतको अर्को लडाइँ जित्नु भन्दा
बढी गाह्रो पर्ने निश्चित छ । यसको बदलामा भईरहेको स्टकलाई ‘डिम्युचुलाइजेसन’ गरेर जान सकिने सरल र सहज
बाटो छ ।
पाकिस्तानले तीनवटा स्टक
गाभ्ने मात्र हैन ‘डिम्युचुलाइजेसन’ सम्बन्धि कानुन बनाएर डिम्युचुलाइजेसन समेत
गरिसकेको छ । त्यस्तै बंगलादेशका दुबै स्टक डिम्युचुलाइजेसनमा गईसकेका छन् । डिम्युचुलाइजेसन गर्ने
कार्य जटिल पनि छैन । वोर्डले चाहेमा यो कार्य अत्यन्त छोटो समयमा सम्पन्न गरेर स्टक
एक्सचेन्जको गुणात्मक सुधार गर्न सकिन्छ ।
८ वैशाख २०७४, आर्थिक अभियान
