समस्या बनेको बुक क्लोज

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकृत कम्पनीले प्रस्ताव गरेको लाभांश (नगद र स्टक) को नेप्सेले मूल्य समायोजन गर्छ । स्टक (बोनस) को मात्रा जति भए पनि अनिवार्य मूल्य समायोजन हुन्छ भने नगदको हकमा बजार मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा बढी हुनुपर्छ । कुनै कम्पनीले २० प्रतिशत नगद लाभांश घोषणा गरेमा कम्पनीको शेयर मूल्य १ सय ९९ रुपैयाँ भएमा यो लाभांश बजार मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा बढी हुने हुँदा मूल्य समायोजन भएर कारोबारका लागि प्रस्तावित लाभांश २० रुपैयाँ घटाएर १ सय ७९ रुपैयाँ कायम हुन्छ । बजार मूल्य २ सय रुपैयाँ भएमा बजार मूल्यको १० प्रतिशत मात्र हुने हुँदा समायोजन हुँदैन । मूल्य समायोजन साधारणसभा हुनु (कम्तीमा १५ दिन) अघि नै गर्ने गलत अभ्यासले निरन्तरता पाइरहेको छ । यस्तो गलत अभ्यासले ल्याएको समस्याको बारेमा तालुकी निकाय (कम्पनी रजिस्ट्रार, नेप्से र नेपाल धितोपत्र बोर्ड) र शेयरधनी जानकार भए पनि निरन्तरता पाइरहेको छ ।

फरकफरक उदाहरण

साधारणसभाअगावै लाभांशसमेतका लागि बुक क्लोज गर्दा केकस्तो समस्या आइलाग्छन् भन्ने बुझ्नका लागि केही उदाहरण पेश गर्नु श्रेयस्कर हुन्छ । यसले साधारणसभा अगावै बुक क्लोज गर्दा देखापर्न सक्ने सबै सम्भावनालाई समेटेको छ ।

१. मुक्तिनाथ विकास बैंकले आर्थिक वर्ष (आव) २०६७/६८ मा २५ प्रतिशत नगद लाभांश घोषणा गरेर  २०६८ साल मङ्सिर १६ गते बुक क्लोज र पुस १ गतेको साधारणसभा डाकेको थियो । बुक क्लोज भएको सातापछि केन्द्रीय बैंकले बैंक (मुक्तिनाथ) को २०६७ साल भदौ र असोजमा पूँजीकोष नपुगेको कारण लाभांश रद्द गरिएको जानकारी आएको सूचना सार्वजनिक गर्‍यो ।

२. २०७४ साल भदौ ११ गते तत्कालीन देव विकास बैंक (हाल कुमारी बैंकमा गाभिएको) ले १७ दशमलव १ प्रतिशत स्टक लाभांश घोषणा गर्‍यो र कात्तिक २३ गते बुक क्लोज गर्‍यो र नेप्सेले मूल्य समायोजन गर्‍यो ।

३. २०७६ साल फागुन २० गते सेन्चुरी कमर्शियल बैंकले ४ दशमलव ७५ प्रतिशत नगद र २ प्रतिशत स्टक लाभांश घोषणासहित चैत १४ गते साधारणसभाको मिति तोकी सूचना प्रकाशन गर्यो र फागुन ३० गते बुक क्लोज गर्ने घोषणा गर्‍यो । चैत ११ गतेबाट सरकारले स्थानहद लगाएका कारण साधारणसभा हुनसकेन र आजको मितिसम्म नयाँ मिति घोषणा भएको छैन । बैंकले घोषित नगद लाभांशमध्ये ३ प्रतिशत रकम असार महीनामा अन्तरिम रूपमा शेयरधनीलाई बाँडिसकेको छ ।

४. केही लघुवित्तले जारी गरेको स्टक लाभांशको नेप्सेले मूल्य समायोजन गरी तत् तत् कम्पनीका साधारणसभाले पारित गरिसक्दा पनि नेप्सेमा सूचीकृत भएका छैनन् ।

यी फरकफरक प्रकारका चारओटा परिस्थितिको परिणाम के हुन्थ्यो होला वा भइरहेको छ त्यसको संक्षिप्तमा चर्चा गरौं :

१. पहिलो परिस्थितिको सन्दर्भमा अहिले जस्तो नगद लाभांश पनि समायोजन हुने व्यवस्था प्रचलनमा रहेको भए कम्तीमा ५ दिनसम्म भएको कारोबारको अस्तित्व के हुन्थ्यो होला ? सबै कारोबार रद्द गर्ने पनि सहज थिएन किनकी पुनः विक्री भएको पनि हुन्थ्यो । खोजीखोजी कारोबार रद्द गर्दा कति झन्झट सहनुपर्थ्यो होला । भएका कारोबार यथावत् राख्न पनि मिल्ने स्थिति हुन्नथ्यो किनकि शेयरधनीले लाभांश नपाएको अवस्थामा मूल्य समायोजन हुनु उचित हुन्नथ्यो ।

२. दोस्रो परिस्थितिमा रोचक के थियो भने साधारणसभा आह्वान गरिएको थिएन । साधारणसभा हुने तिथि घोषणा नहुँदै स्टक लाभांशको लागि बुक क्लोज भएको थियो । साधारणसभाको बेलामै लाभांश वितरण गर्ने बुक क्लोज नै उल्टो छ भनिरहेका बेला यहाँ त झन् साधारणसभा हुने समय पत्तो थिएन । बैंकले ७ महीनापछि असारमा साधारणसभा गरेको थियो । ७ महीनापछि भएको सभाले लाभांश प्रस्ताव अस्वीकार गरेको भए (नेपालमा स्टक मोही शेयरधनी भएको हुँदा अस्वीकार हुँदैन) अवस्था के हुन्थ्यो होला ? कात्तिकमा स्टक लाभांशका लागि बुक क्लोज गरेको बैंकले असारअघि पुनः एकपटक हकप्रदका लागि बुक क्लोज गरेको थियो ।

३.  तेस्रो परिस्थिति पनि रोचक नै छ । यो परिस्थिति पनि माथि २ मा उल्लिखित जस्तै छ ।

४.  चौथो परिस्थिति पनि माथिका (२) र (३) जस्तै भए पनि किन फरक छ भने यसमा सभाले प्रस्ताव पारित गरिसकेको छ । नीतिगत कारणले अभिलेख हुनसकेको छैन । यसका कारण सृजित समस्या शेयरधनीले भोगिरहेका छन् । यसो हुनुको कारण कम्पनी रजिस्ट्रार कार्यालयले कम्पनी संस्थापन र शेयर धारण गर्न प्राकृतिक व्यक्ति, विशिष्टीकृत कानूनले संस्थापन गरेको संस्था (जस्तो कर्मचारी सञ्चय कोष) र कम्पनी मात्र योग्य हुने भन्ने नीतिगत व्यवस्था हो । गैर (सरकारी संस्था लघुवित्तमा प्रवद्र्धक रहेका कारण तिनले निर्देशनविपरीत शेयर विनिवेश नगरेका कारण स्टक लाभांशपछि पूँजी वृद्धि अभिलेख नभएका कारण नेप्सेमा सूचीकरण हुनसकेको छैन ।

बुक क्लोज र लाभांशको कानून

कम्पनी सञ्चालन र लाभांशको विषय कम्पनी कानूनको क्षेत्रमा पर्छ । कम्पनी ऐन, २०६३ अनुसार कम्पनीले ७ दिनको सूचना दिई १ आवभित्र एकपटकमा ३० दिन नबढाई पटक (पटक गरेर बढीमा ४५ दिनसम्म बुक क्लोज अर्थात् शेयरधनीको दाखिला र खारेज बन्द गर्नसक्ने व्यवस्था छ । ‘बुक’ भनिरहँदा कुन ‘बुक’ भन्ने परिभाषा नभए पनि शेयधनीको दर्ता किताब सम्झनुपर्छ । यही दर्ता किताब हकप्रद शेयर निर्गमन गर्दा, लाभांश वितरण गर्दा र सभा (साधारण वा विशेष) गर्दा शेयरधनी कायम गर्न बन्द गर्ने गरिन्छ । यही मितिसम्म कायम रहेका शेयरधनी मात्र तत् तत् विषयमा सहभागी हुनसक्छन् । बुक क्लोज हुनुभन्दा अघि शेयरधनी कायम भएपछि शेयर विक्री गरे पनि लाभांश, हकप्रद र सभामा सहभागी हुन् योग्य हुन्छन् ।

त्यस्तै, कम्पनी ऐन, २०६३ दफा १८२ मा लाभांश दिने निर्णय भएको ४५ दिनभित्र लाभांश वितरण गरी सक्नुपर्ने व्यवस्था छ । केही अपवादको स्थितिमा भने यो व्यवस्था लागू हुँदैन ।

बाधारहित कानून

माथि विभिन्न अनुच्छेदमा लाभांशका कारण घटेका र भविष्यमा हुन सक्ने घटनाले गम्भीर समस्या ल्याउनसक्ने सम्भावनालाई टार्न वा नकार्न सकिँदैन । यसका लागि कम्पनीले सभाबाट ‘लाभांश प्रस्ताव (नगद वा स्टक वा दुवै) पारित’ मात्र गराउनुपर्छ । सभाले लाभांश पारित गरेपछि नगद लाभांश वितरणका लागि भोलिपल्ट ७ दिनको सूचना दिएर बुक क्लोज गर्ने र स्टक लाभांशको हकमा सम्बद्ध निकायबाट अभिलेख वा अन्य आवश्यक कार्य गरेपछि पुनः ७ दिनको सूचना दिई बुक क्लोज गरेर वितरण गर्न सकिन्छ । यति गर्न कुनै पनि हिसाबले कुनै कानूनी बाधा छैन । लाभांश पारित भएपछि ४५ दिनभित्र दिनुपर्छ भन्ने व्यवस्थाको आशय नै सम्बद्ध निकायबाट अभिलेखीकरण वा जेजे गर्नुपर्छ गरेर मात्र दिनु भन्ने हो । यसो गर्दा माथि उल्लिखित गन्जागोलको स्थिति पनि नआउने र शेयरधनीले प्राप्त गर्ने स्टक लाभांश भारित औसतमा गणना गर्न पाउने छन् । यस विषयलाई आगामी साधारणसभादेखि नै कम्पनी आफैले कार्यान्वयन ल्याउन सक्छन् वा एकरूपता गराउन नेप्से, बोर्ड र कम्पनी रजिस्ट्रारले समन्वय गरी उचित कदम चालून् ।

६ असोज २०७७, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/374992

साधारणसभाको बुक क्लोजमा त्रुटि

कम्पनी व्यवसाय गर्ने एउटा स्वरूप वा ढाँचा हो । अहिले संसारभर व्यवसाय गर्ने स्वरूपका रूपमा कम्पनी सर्वाधिक प्रचलित र स्वीकार्य विधि हो । कम्पनी शरीरधारी व्यक्तिको समूहले खडा गरेको कानूनी व्यक्ति हो । कम्पनीलाई कानूनले व्यक्ति सरहको हैसियत दिएको हुन्छ । कम्पनीका जे जस्ता व्यावसायिक गतिविधि हुन्छन्, आबद्ध व्यक्ति (शेयरधनी) को नाममा नभएर कम्पनीको नाममा हुन्छ । कम्पनी आफैले सम्पत्ति किन्न र बेच्न समेत सक्छ । कम्पनीको सम्पत्तिमा शेयरधनीको प्रत्यक्ष हक लाग्दैन । कम्पनी कुनै कारणवश विघटन भएमा सर्वप्रथम कम्पनीका साहू तिरेर बाँकी रहेमा मात्र शेयरधनीको हक लाग्छ । तर, कम्पनीले साहू तिर्दातिर्दै सम्पत्तिले नपुग भएमा शेयरधनीले घर-घरानाबाट ल्याएर तिर्नु पर्दैन । यसलाई शेयरधनीको सीमित दायित्व भनिन्छ । कम्पनीले आर्जन गरेको आम्दानीबाट सबै खर्च र कर तिरेर बाँकी रहेको खुद नाफा मध्येबाट सञ्चालक समितिले निर्णय गरे बमोजिम शेयरधनीलाई वार्षिक रूपमा साधारणसभाबाट पारित गराएर लाभांश बाँडिन्छ । सूचीकृत कम्पनीमा शेयरधनीको आगमन र बहिर्गमन निरन्तर चलिरहने हुँदा लाभांश बाँड्ने प्रयोजनका लागि शेयरधनी दर्ता किताब बन्द गर्नुपर्ने हुन्छ । यसलाई बुक क्लोज, रेकर्ड डेट वा डेट अफ रेकर्ड भनिन्छ । यसरी तोकिएको दिनसम्म कायम शेयरधनीले मात्र कम्पनीले घोषणा गरेको साधारण, विशेष सभा, लाभ वा हकप्रदमा सहभागी हुन पाउँछन् । यो व्यवस्था सामान्यतया सबै कम्पनीका लागि लागू हुन्छ ।

प्रचलित बुक क्लोज

 

कम्पनी मूलतः प्राइभेट र पब्लिक हुन्छन् । यस बाहेक मुनाफा वितरण नगर्ने कम्पनी पनि हुन्छन् । पब्लिक कम्पनी सूचीकृत र असूचीकृत हुन्छन् । प्राइभेट कम्पनी भन्दा बृहद् दायरा हुने पब्लिक मध्ये सूचीकृत कम्पनीलाई धितोपत्र कानून पनि लागू हुन्छ । धितोपत्र कानूनले निर्दिष्ट गरेका थप कानूनी व्यवस्थाको पालना गर्नुपर्ने दायित्व पब्लिक सूचीकृत कम्पनीको हुन्छ । बुक क्लोज सम्बन्धमा दोस्रो बजारमा लगानी गर्ने सधैं अलमलमा परेको देख्न सकिन्छ । (बुक क्लोज सम्बन्धी अन्योल र वास्तविकता, अभियान जेठ १, २०७४) नेपालमा सामान्यतया तीन ओटा प्रयोजनका लागि बुक क्लोज हुने प्रचलन रहेको छ । नेपालको कम्पनी ऐनमा अन्तरिम लाभांश दिन सकिने व्यवस्था भए पनि हाल यसको प्रचलन नदेखिएकाले सामान्यतया वार्षिक साधारणसभाका लागि वर्षमा एकपटक बुक क्लोज हुने गरेको छ । तर, कहिलेकाहीँ साधारणसभा भइसकेपछि पनि प्रबन्धपत्र र नियमावली नै संशोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता परेमा हुने विशेष सभाको लागि पनि बुक क्लोज हुने गरेको छ । त्यस्तै हकप्रद शेयर जारी गर्नुपर्दा पनि बुक क्लोज हुने गरेको छ । पहिलो अवस्थाको बुक क्लोज बाहेक बाँकी दुई ओटा बुक क्लोजमा खास कुनै समस्या देखिएको वा देखिएला जस्तो छैन । कम्पनी ऐन अनुसार १ वर्षभित्र एकपटकमा ३० दिन नबढाई बढीमा ४५ दिनसम्म शेयरधनीको दाखिला र खारेज बन्द गर्न सकिने कानूनी व्यवस्था रहेको छ । बुक क्लोज गर्दा कम्तीमा ७ दिनको सूचना दिनुपर्ने कानूनी व्यवस्था छ । बुक क्लोज अवधिमा कुनै पनि शेयरधनीले शेयरधनीको विवरण प्राप्त गर्न सक्दैन । बुक क्लोज नभएको अवस्थामा शेयरधनीले तोकिएको शुल्क तिरेर दर्ता किताबको प्रतिलिपि लिनसक्छ ।

घोडा भन्दा गाडा अघि

 

माथि उल्लेख गरिएको ३ प्रकार वा प्रयोजनका बुक क्लोज मध्ये साधारणसभाका लागि हुने बुक क्लोजमा भने केही असान्दर्भिकता देखिन्छ । साधारणसभामा पेश गरिने लाभांश (जतिसुकै प्रतिशत बोनस वा बुक क्लोज हुँदाको अन्तिम बजार मूल्यको १० प्रतिशत भन्दा बढी नगद) प्रस्तावले सूचीकृत कम्पनीको मूल्य समायोजन गर्नुपर्ने हुन्छ । सञ्चालक समितिले लाभांश सम्बन्धी प्रस्ताव साधारणसभामा पेश गरी पारित गरेपछि वितरण गर्न गरि निर्णय गरेका हुन्छन् । नियमन गर्ने निकाय भएमा नियमकले स्वीकृत गरेपछि साधारणसभामा पेश गर्नुपर्छ । साधारणसभाले पारित नगरेसम्म लाभांश सम्बन्धी प्रस्ताव घोषणामै सीमित रहन्छ । कम्पनीको सर्वोच्च अङ्ग भनेको शेयरधनीको सभा (साधारणसभा) हो । सञ्चालकहरूको समूह (सञ्चालक समिति) साधारणसभाले अख्तियारी दिएको हदसम्मको अधिकार उपयोग गर्ने शेयरधनीका प्रतिनिधि मात्र भएकाले कुनै पनि विशेष प्रकारका प्रस्ताव साधारणसभाले पारित गर्नुपर्छ । प्रस्तावित लाभांश (बोनस वा नगद) साधारणसभाले पारित नगरी एक्सचेञ्जले मूल्य समायोजन गर्ने प्रचलन रहेको छ । पारित हुन्छ वा हुन्न भन्ने निश्चित नै नभई मूल्य समायोजन गर्दा कथम साधारणसभाले लाभांश प्रस्ताव अस्वीकार गरेमा (यस्तो नहोला कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ) समायोजित मूल्यमा भएको कारोबार र राफसाफलाई के गर्ने भन्ने अन्योल उत्पन्न हुनसक्ने सम्भावना जीवित रहन्छ । मूल्य समायोजन भइसकेको तर बोनस अस्वीकार भएको अवस्थामा एक्सचेञ्ज र कम्पनीको अभिलेखमा फरक-फरक पूँजी देखिँदा सूचक गणनामा समेत त्रुटि हुन्छ । अहिले केही कम्पनीले जारी गरेको विक्री नभएको हकप्रद शेयर लीलामी वा अन्य विधिबाट विक्री नगरेको हुँदा एक्सचेञ्ज र कम्पनीको अभिलेखमा पूँजी फरक परेको देखिएको कारण सूचक गणनामा सामान्य त्रुटि देखिएको छ ।

दुईपटक बुक क्लोज

 

माथिका अनुच्छेदमा गरिएको बुक क्लोज सम्बन्धी चर्चा र साधारणसभाको बुक क्लोजमा देखिएको त्रुटिलाई सच्याउन नसकिने भने हैन । यस बारेमा कारोबार गराउने नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) बढी जिम्मेवार हुनुपर्ने हुन्छ । तर, अहिलेसम्म नेप्सेले यस विषयमा सोचेको छ जस्तो देखिँदैन । प्रारम्भिक चरणमा बनेको सूचीकरण विनियमावलीले यस्ता विषय समेट्न नसक्नुलाई उचित मान्न सकिन्छ । तर, अहिले लागू भएको विनियमावलीमा यस्ता सम्भावित विषयलाई सम्बोधन गर्नुपर्नेमा त्यसो गरेको देखिएन । साधारणसभाको बुक क्लोजमा रहेको असान्दर्भिकतालाई हटाउन साधारणसभा अघि र सम्पन्न भइसकेपछि गरी दुईपटक बुक क्लोज गरेमा माथिको अनुच्छेदमा उल्लेख गरिएको सम्भावित समस्याबाट उन्मुक्ति पाउन सकिनेछ । सूचीकृत कम्पनीले लाभांश (नगद वा बोनस) सहित साधारणसभा आह्वान गरेपछि साधारणसभामा उपस्थित हुन्छ, प्रस्ताव पारित गर्न, सञ्चालकका निर्वाचन भए उम्मेदवार हुन र मतदान गर्ने प्रयोजनका लागि अहिले गरेजस्तै गरी बुक क्लोज गर्न सकिन्छ । लाभांशको प्रस्ताव नगरीकन आह्वान गरिएको साधारणसभाका लागि भने सभा आह्वान गरेपछि अहिले गरेजस्तै एकपटक मात्र बुक क्लोज गरे हुन्छ । यस्तो बुक क्लोजसम्म कायम हुने शेयरधनी सभामा उपस्थित भएर प्रस्ताव पारित गर्नेछन् र कथम् सभा रोकिएमा फेरि अर्को सभा बोलाउन सकिन्छ । एक्सचेञ्जमा कारोबार निरन्तर भइरहनेछ । सभाले सबै प्रस्ताव पारित गरेपछि अर्को बुक क्लोज गरेर लाभांश वितरण गर्न सकिन्छ ।

सभा सम्पन्न भएपछि पारित लाभांश वितरणका लागि अर्को बुक क्लोज मिति निर्धारण गर्न सकिन्छ । यस्तो मितिको निर्धारण गर्दा सभा सम्पन्न भएको पहिलो कार्य दिन कारोबार खुल्नु अघि कम्तीमा ५ कार्य दिन कारोबार हुने समय दिएर छैटौं दिन बुक क्लोज गर्ने सकिन्छ । सभा पश्चातको बुक क्लोज हुँदा एक्सचेञ्जले मूल्य समायोजन गर्नेछ । सभा अघिको बुक क्लोजसँग दोस्रो बुक क्लोजको कुनै सम्बन्ध हुने छैन । यसो गरेको खण्डमा ‘गोरुभन्दा गाडा अगाडि’ जस्तो साधारणसभाको असान्दर्भिक बुक क्लोजमा रहेको त्रुटि समाधान हुनेछ । यसका लागि नेप्सेले अविलम्ब सूचीकरण विनियमावली संशोधन गरी नयाँ व्यवस्था थप्नु आवश्यक छ ।

२०७५ मंगसिर १७ गते अभियान दैनिकमा प्रकाशित 

http://www.abhiyan.com.np/?p=297195

बुक क्लोज सम्बन्धि अन्योल र वास्तविकता

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकरण भएका कम्पनीमा शेयरधनीको आगमन र बहिर्गमनसँगै शेयरधनी लगतमा दर्ता र खारेजी गर्ने प्रक्रिया निरन्तर चलिरहन्छ । बिक्रीकर्ता शेयरधनीको नामबाट क्रेता शेयरधनीको नाममा शेयर नामसारी भई नयाँ लगत बनिरहेको हुन्छ । शेयरधनीको लगत दर्ता र खारेजी गर्ने कार्य विशेष अवस्थामा बन्द पनि गरिन्छ । यसलाई ‘शेयरधनी दर्ता पुस्तिका बन्द’ वा प्रचलित भाषामा ‘बुक क्लोज’ भनिन्छ ।

बुक क्लोज सम्बन्धि कानुन

कम्पमी ऐनमा ‘दर्ता किताब’ को परिभाषा गरिएको छैन । अमुक दफा बमोजिम खडा गरिएको शेयरधनी वा डिवेन्चरवालाको दर्ता किताब सम्झनुपर्छ भनेको छ । कम्पनीले तोकिएको ढाँचामा शेयरधनी र डिवेन्चरवालाको दर्ता किताब खडा गरि कम्पनीको रजिष्टर्ड कार्यालयमा राख्नुपर्ने व्यवस्था छ । शेयरधनीको दर्ता किताबमा शेयरको क्रमसंख्या अनुसार प्रत्येक शेयरधनीको सम्बन्धमा (१) शेयरधनीको पुरा नाम र ठेगाना,(२) लिएको शेयर संख्या, (३) शेयर वापत चुक्ता गरेको जम्मा रकम र चुक्ता गर्न बाँकी रकम, (४) शेयरधनीको रुपमा निजको नाम दर्ता भएको मिति, (५) शेयरधनीको नाम खारेज भएको मिति र (६) शेषपछी शेयरमा हक लाग्ने कुनै व्यक्तिलाई इच्छाइएको भए त्यस्तो व्यक्तिको नाम र ठेगाना खुलाउनुपर्ने व्यवस्था छ । त्यस्तै डिवेन्चरवालाको दर्ता किताबमा पनि शेयरधनीको दर्ता किताबमा हुने सरहको व्यहोरा सहितको विवरण राख्नुपर्ने व्यवस्था छ ।

यसरी खडा गरिएको दर्ता किताब शेयरधनीले निरीक्षण गर्न चाहेमा दिनुपर्छ । पब्लिक कम्पनीले राष्ट्रियस्तरको पत्रिकामा सात दिन अघि सूचना प्रकाशन गरि वर्षभरिमा ४५ दिन नबढाई एकपटकमा ३० दिनसम्म दर्ता किताबको निरीक्षण बन्द गर्नसक्छ । शेयरधनीले दर्ता किताबको प्रतिलिपि लिन चाहेमा दर्ता किताब बन्द गरिएको अवस्थामा बाहेक तोकिए  बमोजिमको दस्तुर लिई प्रतिलिपि दिनुपर्छ ।

लगानीकर्ताहरु बुक क्लोज सम्बन्धमा संधै अलमलमा परेको देखिन्छ । बुक क्लोज सम्बन्धि सैद्धान्तिक पक्षको जानकारी नहुँदा लगानीको सहि उपयोग गर्न सकिन्न । बुक क्लोज हुने मुख्यतः तीनवटा घटना हुन्छन ।

वार्षिक साधारणसभा

कुनै पनि कम्पनीले आर्थिक वर्ष समाप्त भएको मितिले छ महिनाभित्र वार्षिक साधारणसभा गर्नुपर्छ । वार्षिक साधारणसभा शेयरधनीहरुको वार्षिक भेला, वैधानिक प्रावधान र सर्वोच्च अंग पनि हो । साधारणसभाले अख्तियारी दिएको सीमाभित्र रहेर संचालक समितिले कम्पनी संचालन गर्छ । वार्षिक साधारणसभामा वार्षिक प्रतिवेदन, लेखापरीक्षण प्रतिवेदन, लाभांश, संचालकको निर्वाचन, लेखापरीक्षक नियुक्ति लगायतका प्रस्ताव पेश हुन्छ । यस्ता सभामा सकेसम्म शेयरधनी आफैँ उपस्थित हुनुपर्छ र उपस्थित हुन नसक्ने भएमा अर्को शेयरधनीलाई आफ्नो प्रतिनिधि (प्रोक्सी) तोक्न सक्छन । प्रोक्सी मार्फत भएको उपस्थितिलाई पनि आफैँ उपस्थिति भए सरह मान्यता दिइन्छ ।

स्टक एक्सचेन्जमा सूचिकृत भएका कम्पनीका शेयर दैनिक खरिदविक्री हुन्छ । यसरी दैनिक खरिदविक्री हुने भएकोले कम्पनीले साधारणसभा प्रयोजनको लागि कुनै एउटा निश्चित दिन तोकेर शेयरधनीको दर्ता र खारेजी गर्ने कार्यको लागि बुक क्लोज गर्ने गर्छन । साधारणसभाको लागि कम्तिमा २१ दिन अगाडी शेयरधनीहरुलाई सभा हुने स्थान, मिति, छलफल हुने विषय समेत खोली व्यक्तिगतरुपमा दिईर सोहि व्यहोरा खोली राष्ट्रियस्तरको दैनिक पत्रिकामा कम्तिमा दुईपटक सूचना प्रकाशन गर्नुपर्छ । यस्ता सूचनामा बुक क्लोज हुने सम्बन्धि सूचना समेत खोल्नुपर्छ । उदाहरणको लागि कुनै कम्पनीले पौष महिनाको २५ गते साधारणसभा गर्ने भएमा सोहि पौष महिनाको ४ गते सूचना प्रकाशन गर्नुपर्छ । यहि सूचनामा सोहि पौष महिनाको १२ गतेबाट साधारणसभा हुने दिन  पौष २५ गतेसम्म  बुक क्लोज रहने कुराको पनि जानकारी दिनुपर्छ । यो सूचना अनुसार यस कम्पनीको पौष ११ गतेसम्म शेयर किन्नेले मात्र साधारणसभामा भाग लिन र लाभांशमा सहभागी हुन् पाउँछन् । पौष १२ गतेदेखि किन्नेले पाउँदैनन् । बुक क्लोज गर्नुको सैद्धान्तिक कारण साधारणसभा हुने दिनको लागि शेयरधनी यकीन गर्नु हो । बुक क्लोजको अवधिमा पनि शेयर किनबेच भने निरन्तर हुनसक्छ ।

विशेष साधारणसभा

बुक क्लोज विशेष साधारणसभा प्रयोजनको लागि पनि हुन्छ । कम्पनीले वार्षिक साधारणसभा गरिसकेपछी कुनै विषयमा निर्णय नगरी नहुने भएमा यस्ता सभा आव्हान गर्ने गर्छन । विशेष साधारणसभाको लागि भने कम्तिमा १५ दिन अघि सूचना प्रकाशन गर्नुपर्छ । विशेष साधारणसभा हकप्रद शेयर जारी गर्ने, गाभ्ने गाभिने वा विलय, शेयर सरंचना परिवर्तन लगायत प्रवन्धपत्र नियमावली संशोधन हुने लगायतका विषय समावेश हुन्छ । यस्ता सभा कम्पनी आफैँ र कम्पनी कानुन अनुसार तोकिएका अवस्थामा बोलाइन्छ ।

लगानीकर्ता सबभन्दा बढी अलमलमा पर्ने यस्तै विशेष साधारणसभा हुन् । उदाहरणको लागि कुनै कम्पनीले पौष महिनाभित्रै वार्षिक साधारणसभा सम्पन्न गरिसकेको रहेछ र चैत्र महिनामा हकप्रद जारी गर्ने सम्बन्धि निर्णय संचालक समितिले गरेमा यसलाई शेयरधनीको सभाले पारित गर्नुपर्ने भएकोले विशेष साधारणसभा बोलाउनुपर्छ । यस्ता सभाका लागि हुने बुक क्लोजलाई नै हकप्रद भर्ने समय तोकियो भनेर हतार-हतार शेयर किनिरहेका हुन्छन । तर वास्तवमा यो दिन हकप्रद भर्न कायम शेयरधनी यकीन गर्न बुक क्लोज गरिएको हुन्न । बुझ्नुपर्ने चुरो कुरो यहि हो । यो बुक क्लोज विशेष साधारणसभाको लागि हो । सभाले निर्णय पारित गरेपछि पनि त्यसलाई कम्पनी रजिष्ट्रार कार्यालयमा अभिलेख गर्ने, आवश्यकता अनुसार क्रेडिट रेटिंग गर्ने र अन्तमा धितोपत्र वोर्डबाट स्वीकृति लिन अझ धेरै समय बाँकी नै हुन्छ ।

हकप्रद बिक्री

माथि उल्लेखित दुई अवस्था बाहेक अर्को एउटा समय पनि छ । यो समय भनेको कुनै कम्पनीले हकप्रद प्रस्ताव पारित गरि सम्वद्ध निकायबाट स्वीकृत लिएपछि हकप्रद विक्रीको  लागि शेयरधनी कायम गर्नको लागि एक दिन बुक क्लोज मिति घोषणा गरिन्छ । जस्तो कुनै कम्पनीले हकप्रद जारी गर्न स्वीकृत पाएपछि जेष्ठको ११ गते एकदिन बुक क्लोज हुने सूचना सात दिन अघि जेष्ठ ३ प्रकाशन गर्छ । बुक क्लोज हुने भनिएको अगिल्लो दिन जेष्ठ १० गतेसम्म स्टक एक्सचेन्जबाट शेयर किन्ने व्यक्ति मात्र हकप्रद लिन योग्य हुन्छ र त्यसपछि किन्ने व्यक्ति योग्य हुन्न । लगानीकर्ताले नबुझी नहुने एउटा महत्वपूर्ण बुक क्लोज यो पनि हो ।

यसबाहेक म्युचुअल फण्डका इकाई पनि नेप्सेमा खरिदबिक्री हुने भएकोले यसको व्यवस्थापकले लाभांश वितरणको लागि  इकाईधनी कायम गर्न सात दिनको सूचना दिएर एक दिन बुक क्लोज गर्छन । यस्ता फण्डले साधारणसभा भने गर्नुपर्दैन ।

शेयरमा सजिलै लगानी हुन्न । शेयरबजार सम्बन्धि यस्ता र अन्य धेरै प्राविधिक शब्दावलीहरुको राम्रो ज्ञान  राख्नुर्छ। कम्पनीले दिने सूचनामा लगानीकर्ता सदा सचेत हुनुपर्छ । स्टक एक्सचेन्ज र धितोपत्र वोर्डको सूचना प्रणाली अत्यन्त कम्जोर छ । शेयरधनीले सरल र सहजरुपमा सूचनाहरु पाउन सक्ने अवस्था अग्रपंक्तिको नियमक स्टक एक्सचेन्जले गराउन सकेको छैन । स्टक एक्सचेन्ज आफैँ जिम्मेवार बन्न नसकेकोले कम्पनीलाई जिम्मेवार बनाउन सकिने अवस्था हुन्न । यसको लागि धितोपत्र वोर्डले स्टक एक्सचेन्जलाई जिम्मेवार बनाई लगानीकर्ता हितको लागि कार्य गराउन आवश्यक छ । वोर्डले पनि सूचना नदिने वा सूचना चुहाउनेलाई गम्भीर फौजदारी अभियोगसम्म लगाउन पछी पर्नु हुन्न । 

आर्थिक अभियान दैनिकमा २०७४ जेष्ठ १ गते प्रकाशित 

http://www.abhiyan.com.np/?p=139512