स्वतन्त्र बैंक संचालकको संकुचित योग्यता

कम्पनी, कानूनको दृष्टिमा मात्र व्यक्ति भएकोले यसको संचालन गर्ने सम्पूर्ण दायित्व र जिम्मेवारी शरिरधारी प्राकृतिकमा रहेको हुन्छ । कम्पनीमा फरक-फरक प्रकृतिका संचालक हुन्छन यिनीहरुको चयन मनोनयन र निर्वाचनको माध्यमबाट हुन्छ । प्रत्यक्षरुपमा कम्पनीसँग कुनै सरोकार नभएका व्यक्ति समेत संचालकको रुपमा मनोनयन हुने गर्छन । यस्ता संचालकलाई स्वतन्त्र वा विशेषज्ञ संचालक भन्ने गरिन्छ ।

कम्पनी ऐनमा स्वतन्त्र संचालक

कम्पनी ऐनमा संचालक भन्नाले कम्पनीको संचालक सम्झनुपर्छ र सो शब्दले वैकल्पिक संचालक समेतलाई जनाउँछ भनिएको छ । त्यस्तै संचालक समिति भन्नाले कम्पनीको संचालक समिति सम्झनुपर्छ भनिएको छ ।पब्लिक कम्पनीमा कम्तिमा ३ जना र बढीमा ११ जनासम्म संचालक रहनसक्ने व्यवस्था छ । ७ जनासम्म संचालक भए कम्तिमा १ जना र ७ जना भन्दा बढी संचालक भए कम्तिमा २ जना स्वतन्त्र संचालक हुनुपर्ने व्यवस्था छ । कम्पनी ऐनले स्वतन्त्र संचालकको सम्बन्धमा यो भन्दा बढी केहि उल्लेख गरेको छैन ।

बाफियामा संचालक र स्वतन्त्र संचालक

बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धि ऐन २०७३ (बाफिया) को दफा २ (कथ) मा ‘संचालक’ भन्नाले संचालक समितिको सदस्य सम्झनुपर्छ र सो शब्दले वैकल्पिक संचालक समेतलाई जनाउँछ भनिएको छ । बाफियाले १ जना स्वतन्त्र संचालक सहित कम्तिमा ५ र बढीमा ७ जनासम्म संचालक रहन सक्ने व्यवस्था गरेको छ ।शून्य दशमलव १ प्रतिशत भन्दा बढी शेयर धारण गरेको व्यक्ति तथा निजको परिवार स्वतन्त्र संचालक हुनसक्ने छैन । अन्य संचालक पुनः नियुक्त वा मनोनयन हुनसक्छन् तर स्वतन्त्र संचालक पुन: नियुक्त हुनसक्दैनन ।

अचम्मका संस्थाहरु  

‘बैंक तथा वित्तीय संस्थाका संचालक र कार्यकारी प्रमुखको नियुक्तिका लागि आवश्यक योग्यता तथा कार्य अनुभव सम्बन्धि विनियमावली २०७४’ मार्फत संचालकको योग्यता र कार्य अनुभव तोकेको छ । ऐनमा परेको विवादास्पद वाक्यांश ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ को समेत परिभाषा गरिएको छ । सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्थाको परिभाषा गर्दै  ‘नेपाल राष्ट्र बैंक, राष्ट्र बैंकबाट इजाजतप्राप्त बैंक तथा वित्तीय संस्था, नेपाल सरकारको स्वामित्वप्राप्त कर्मचारी संचय कोष, नागरिक लगानी कोष, कर्जा तथा निक्षेप सुरक्षण कोष, विमा समिति, विमा समितिबाट इजाजतप्राप्त विमा कम्पनीहरु, नेपाल धितोपत्र वोर्ड, वोर्डबाट इजाजतप्राप्त मर्चेन्ट बैंकर्स, धितोपत्र विनिमय बजार (स्टक एक्सचेन्ज), धितोपत्र राफसाफ सम्बन्धि कम्पनी सम्झनुपर्छ’ भनेको छ । यी उल्लेखित संस्था किन, कसरी र के आधारमा ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ भए विनियमावलीभरि पाउन सकिन्न । धितोपत्र वोर्डबाट इजाजतप्राप्त मर्चेन्ट बैंक र स्टक एक्सचेन्ज ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ हुने तर त्यहि वोर्डबाट इजाजतप्राप्त ‘दलाल’ र ‘रेटिंग कम्पनी’ अनि केन्द्रीय बैंकबाट अनुमतिप्राप्त ‘विप्रेषण’, ‘मनि ट्रान्सफर’, ‘मुद्रा सटही कम्पनी’ नपर्ने पनि अचम्मै छ । ऐनले ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ भनेर वित्तीय क्षेत्रका संस्थालाई परिकल्पना गरेको हो भने अन्तर्राष्ट्रियरुपमै वित्तीय संस्था भनेर स्वीकारिएका ‘दलाल’, ‘मनि ट्रान्सफर’ पनि परिभाषित हुनुपर्ने हो । शेयर कारोबारस्थल उपलब्ध गराउने ‘स्टक एक्सचेन्ज’ र शेयरबजारको नियमन गर्ने ‘धितोपत्र वोर्ड’ कसरी सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था भए ?

बाफियाले केन्द्रीय बैंकलाई स्वतन्त्र संचालकको योग्यता र अनुभव तोक्ने अख्तियारी दिएपछि योग्यता तोक्ने क्रममा अत्यन्त संकुचित व्यवस्था गरेको देख्न सकिन्छ । बाफियाको दफा १६(क) र (ख) मा योग्यता र कार्य अनुभव समेत तोकेको छ भने (ग) मा तोकिए बमोजिम सम्बन्धित विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि हासिल गरेको शेयरधनी स्वत: संचालक हुनसक्ने व्यवस्था गरेको छ । यस्ता संचालकको लागि कुनै कार्य अनुभवको आवश्यकता पर्दैन । सम्बन्धित विषय भनेर व्यवस्थापन, बैंकिंग, वित्तीय, मौद्रिक, अर्थशास्त्र, वाणिज्यशास्त्र, लेखाशास्त्र, तथ्यांकशास्त्र, गणितशास्त्र, व्यापार प्रशासन,  जनप्रशासन वा कानून विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि हासिल गरेको भन्ने शैक्षिक योग्यता तोकेको छ ।

बन्चित विशेषज्ञता

स्वतन्त्र संचालक सम्बन्धि साविकको जटिल व्यवस्थालाई वर्तमान व्यवस्थाले सरल र सहज पार्न खोजेको भएपनि यस्ता संचालकको कार्य अनुभवलाई भने अत्यन्त साँघुरो र संकुचित पारिएको छ । तोकिएको शैक्षिक योग्यता पुगेर पनि संचालक हुन ‘सम्वन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था र ‘निजामती सेवा’ मा कार्य गरेको अनुभवको तगारो लगाइएको छ । ‘संगठित क्षेत्र’ बृहद हुँदाहुँदै पनि तोकिएका सिमित क्षेत्रमा कार्य गरेको अनुभव हुनुपर्ने विषयले सक्षम व्यक्तिलाई संचालक हुनबाट रोक लगाउने व्यवस्था गरिएको छ । स्वतन्त्र संचालक शेयरधनी हैनन् जागिर खान आउने हैनन् विशेषज्ञता दिन आउने हुन् तर पनि विशेषज्ञता देखाउनबाट बन्चित भएका छन् ।

स्वतन्त्र संचालक हुन् ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ र ‘निजामती सेवा’ बाट मात्र आउन पाउने व्यवस्थाले अन्य क्षेत्रमा जतिसुकै विज्ञता देखाए पनि नहुने भएको छ । अर्ध-सरकारी, गैर-सरकारी वा निजि क्षेत्रका संगठित संस्थामा आवद्ध भएर वर्षौं कार्य गरेका अनुभवी व्यक्ति बन्चित हुनपुगेका छन् । तोकिएको विषयमा तोकिएको उपाधि हासिल गरेका यस्ता विशेषज्ञलाई ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ र ‘निजामती सेवा’ मा कार्य गरेकै हुनुपर्ने गरि व्यवस्था गर्नु बेकार हो । विषयगत क्षेत्र (कानून, चार्टड एकाउन्टेन्सी) बाट आउने विशेषज्ञलाइ व्यवसायिक संस्थाबाट प्रमाणपत्र प्राप्त गरेको यति समय पुरा भएकोसम्म भन्न सकिन्थ्यो । कानूनबाट आउनेलाई ‘नेपाल बार काउन्सिल’ बाट अधिवक्ताको प्रमाणपत्र प्राप्त गरी निश्चित वर्ष पुरा भएको हुनुपर्ने व्यवस्था राख्दा व्यवसायिक दक्षता हेर्ने मनसाय राखियो भन्न सकिन्थ्यो । कानूनको विद्यार्थी निजामती सेवामा प्रवेश गर्दा ‘न्याय सेवा’ मा नै गर्छ भन्ने हुन्न । प्रशासन सेवामा पनि गएको हुनसक्छ । यस्तो अवस्थामा निजामतीमा यति वर्ष कार्य गरेको भन्ने अनुभवले कम्पनीलाई के विशेषज्ञता दिनसक्छ ? कम्पनीको कानुनी पक्ष समेत बुझ्ने स्वतन्त्र संचालक खोजिएको भए ‘कम्पनी कानून’ विषय लिएर अध्ययन गरेको भन्ने व्यवस्था गरेको भए उत्तम हुन्थ्यो ।

अन्तरनिहित उद्देश्य अर्कै

बाफियाको दफा १६(ग) मा तोकिएको योग्यताको आधारमा हुने संचालक र स्वतन्त्र संचालक दुबैको शैक्षिक योग्यतामा करिब समानता छ तर, असमानता भनेको १६(ग) लाइ अनुभव चाहिन्न स्वतन्त्रलाई तोकेकै क्षेत्रमा कार्य गरेको अनुभव चाहिन्छ । दफा १६(क) र (ख) को योग्यता नहुने तर १६(ग) अनुसार तोकिएको विषयमा स्नातकोत्तर गर्नासाथ संचालक हुनसक्ने तर, स्वतन्त्र संचालक यस्तै योग्यतायुक्त भएपनि पहिला ‘निजामती’ वा ‘सम्बन्धित क्षेत्रका संगठित संस्था’ मा अधिकृत वा सो भन्दा माथिको तहमा जागिर खोज्न जानुपर्ने भयो । विनियमावली केन्द्रीय बैंकबाट अवकाशप्राप्तलाई जागिर सुरक्षित बनाईदिने दस्तावेज मात्र बनेको देखिन्छ । बैंक पनि केन्द्रीय बैंकको व्यक्ति पाएसम्म अन्यत्रका स्वतन्त्र संचालक किन खोजी हिड्ने ? केन्द्रीय बैंकका अधिकारीलाई स्वतन्त्र संचालक राखेपछि शक्ति लगाएर काम गराउन पनि सजिलो हुने भएपछी त्यहि बाटो अपनाउन पछी पर्ने कुरै भएन ।

विनियमावलीको अन्तरनिहित उद्देश्य आफैंले स्वतन्त्र संचालकको जागिर खाने बाहेक अरु देखिएन । केन्द्रीय बैंकको उद्देश्य प्रष्ट हो भने स्वतन्त्र संचालक माथि लगाईएको अनावश्यक अंकुश हटाएर जुनसुकै संगठित क्षेत्रमा कार्य अनुभव भएका सक्षमलाई स्वतन्त्र संचालक हुने बाटो अविलम्ब खोलेर उदारता देखाउनु आवश्यक छ ।

शेयरबजार कि माछाबजार

शेयरबजारमा अराजकता बढ्दैछ छ । नियमन गर्नुपर्ने निकाय ‘देख्ने बोल्दैन बोल्ने देख्दैन’  भने जस्तो अराजकतालाई प्रश्रय दिइरहेको छ । अराजकताको चरम अवस्थामा पनि कम्पनीका अधिकारी वा पदाधिकारीले उन्मुक्ति पाएका छन् । इन्भेष्टमेन्ट बैंकको लाभांश प्रकरण सेलाउन नपाउँदै चिलिमे जलविद्युत कम्पनीले हदैसम्मको लापरबाही र कानून उल्लंघन गर्दा पनि केहि नगर्नु लज्जास्पद कार्य हो । कानूनले व्यवस्था गरे बमोजिम कम्तिमा ७ दिनको म्याद दिएर बुक क्लोज गर्नुपर्नेमा २ दिनको गैर-कानूनी सूचनालाई वोर्डले सदर गरिदियो ।

बुक क्लोज सम्बन्धि कानुन

बुक क्लोज ‘दर्ता किताब’ सँग सम्बन्धित छ | सामान्यतया शेयरधनी (संस्थापक समेत) को लगत राखिने अभिलेख पुस्तिका भएपनि डिवेन्चरवाला, अग्राधिकार शेयरधनी, संचालक, कम्पनी सचिवको पनि दर्ता किताव खडा गर्नुपर्छ | यी अलग-अलग दर्ता किताबको अलग-अलग प्रयोजन हुन्छ | सामान्यतया बुक क्लोज साधारण शेयरधनी, अग्राधिकार शेयरधनी र डिवेन्चरवालाको लागि गरिन्छ | कम्पनीले तोकिएको ढाँचामा शेयरधनीको दर्ता किताब खडा गरि कम्पनीको रजिष्टर्ड कार्यालयमा राख्नुपर्ने व्यवस्था छ | सूचिकृत कम्पनीले धितोपत्र निक्षेपन सेवा प्रदान गर्न अनुमति पाएको धितोपत्र रजिष्ट्रारलाई दर्ता किताब राख्न लगाउन सक्ने व्यवस्था गरेको छ | यस्तो दर्ता किताबमा शेयरको क्रमसंख्या अनुसार प्रत्येक शेयरधनीको सम्बन्धमा (१) शेयरधनीको पुरा नाम र ठेगाना (२) लिएको शेयर संख्या (३) शेयर वापत चुक्ता गरेको जम्मा रकम र चुक्ता गर्न बाँकी रकम (४) शेयरधनीको रुपमा निजको नाम दर्ता भएको मिति (५) शेयरधनीको नाम खारेज भएको मिति र (६) शेषपछी शेयरमा हक लाग्ने कुनै व्यक्तिलाई इच्छाइएको भए त्यस्तो व्यक्तिको नाम र ठेगाना खुलाउनुपर्ने व्यवस्था छ | त्यस्तै डिवेन्चरवालाको दर्ता किताबमा पनि शेयरधनीको दर्ता किताबमा हुने सरह  विवरण राख्नुपर्ने व्यवस्था छ |

यसरी खडा गरिएको दर्ता किताब शेयरधनीले निरीक्षण गर्न चाहेमा दिनुपर्छ | पब्लिक कम्पनीले राष्ट्रियस्तरको पत्रिकामा कम्तिमा ७ दिन अघि सूचना प्रकाशन गरि वर्षभरिमा ४५ दिन नबढाई एकपटकमा ३० दिनसम्म दर्ता किताब निरीक्षण बन्द गर्नसक्छ | शेयरधनीले दर्ता किताबको प्रतिलिपि लिन चाहेमा दर्ता किताब बन्द गरिएको अवस्थामा बाहेक तोकिए  बमोजिमको दस्तुर लिई प्रतिलिपि दिनुपर्छ |

दर्ता किताबको सम्बन्धमा कानूनमा भएको व्यवस्था यति नै हो | दर्ता किताब बन्द गरिने प्रयोजन आवश्यकता अनुसार फरक-फरक हुन्छ | साधारणसभा, विशेष साधारणसभा र हकप्रद शेयर जारी गर्ने प्रयोजनको लागि मुख्यतः बुक क्लोज गरिन्छ |

बुक क्लोजको तात्पर्य

सूचिकृत कम्पनीको हकमा बुक क्लोज अत्यन्त संवेदनशील विषय भएकोले पर्याप्त समय सहित सूचना जारी नभएमा लगानी धरापमा पर्छ | शेयरधनी बाहिरिने र भित्रिने क्रम दैनिक हुन्छ | शेयरमा लगानी मात्र हैन सट्टेबाजी पनि हुने भएकोले यस्ता सट्टेबाजको लागि बाहिरिन पर्याप्त समय दिनुपर्छ | सट्टेबाजहरुले बजारलाई चलायमान बनाउने हुनाले बजारमा तरलताको स्थिति बनिराख्छ | कम्पनीले नगद बाहेक बोनस शेयर पनि जारी गर्ने र बोनस शेयरपछी शेयर मूल्य समायोजन हुनेगर्छ | बोनस शेयर सूचीकरण नभएसम्म त्यसको परल मूल्य मात्र हुने हुनाले सूचीकरण हुन महिनौं लाग्दा लगानीकर्ताको सम्पत्ति बन्धकमा पर्छ | बुक क्लोजपछी समायोजित मूल्यबाट मूल्य तल झरेमा मूल लगानी घटन जान्छ | यसलाई पुनर्प्राप्ति गर्न वर्षौं पनि लाग्नसक्छ | गत वर्ष अधिक बोनस र हकप्रद जारी गरेका कम्पनीको शेयर मूल्य समायोजन पश्चात अहिले बजार मूल्य धेरै तल झर्दा मूल सम्पत्ति गुमाएका घटना प्रशस्त छन् | बुक क्लोजको जानकारी यथेष्टरुपमा प्रचारप्रसार नगरिएमा यथासमयमा लगानीकर्ता बाहिरिन र भित्रिन पाउने अवस्था रहन्न |

अबुझ लगानी

नेपालको शेयरबजारमा तिब्र उतारचढावको कारक तत्त्व बोनस र हकप्रद केन्द्रित लगानी हो भन्दा अत्युक्ति हुन्न | सामान्यतया संसारभर नगद लाभांशलाई अधिक महत्व दिइन्छ तर यहाँ भने उल्टो छ | समाचार लेख्ने समेत फलानो कम्पनीको बोनस शेयर लिने समय फलानो दिनसम्म भन्ने लेखेर ‘आर्थिक पत्रकारिता’ कै हुर्मत लिएको जति खोजेपनि भेटिन्छ | एक अध्ययन अनुसार लगानीकर्ताको लागि कर बाहेक ४ प्रतिशतको वार्षिक खूद लाभ (जेसुकै भएपनि) र ८ प्रतिशतको पूँजी वृद्धि हुने कम्पनीको शेयर लगानीका लागि अत्यन्त हितकारी हुन्छ | सट्टेबाजहरुको लागि भने बजारको चाल र प्रवृति महत्वपूर्ण गतिविधि हुन् | बोनस शेयर नराम्रो भनिएको हैन लाभांश प्रयोजनमा सामेल हुन नचाहने लगानीकर्ता वा सट्टेबाजलाई बाहिरिन पर्याप्त समय दिनुपर्छ भनिएको हो |

सूचीकरणमा विलम्व

सम्पूर्ण शेयर अभौतिक भईसक्दा समेत कम्पनीहरुले बोनस हकप्रद शेयर सूचीकरण गराउन महिनौं लगाउने गरेकाछन् | अभौतिक हुनु अघि हजारौं र लाखौं शेयरधनीको नाममा अलग-अलग प्रमाणपत्र छाप्दा महिनौं लाग्न सक्ने स्थितिलाई विस्थापन गरि कुन शेयरधनीको कति कित्ता छ त्यहि अंक मात्र जनाई दिए हुनेमा पनि महिनौं लगाउनुपर्ने औचित्य के हो ? लगानीकर्ता वा शेयरधनीमैत्री भनेको यहि हो ? अनि शेयरधनीको हित संरक्षण गर्नुपर्ने वोर्ड कम्पनीका अधिकारी वा पदाधिकारीलाई केहि नगरी उन्मुक्तिको साक्षी किनारा बसिदिने मात्र हो ?

अधिकारविहिन एक्सचेन्ज

स्टक एक्सचेन्ज पहिलो पंक्तिको नियमक हो | सर्वोच्च निकायले तोकिएको शर्त बन्देजमा शेयर जारी गर्न दिएपछिको दोस्रो पाटो एक्सचेन्ज हो | एक्सचेन्जले सूचीकरण गराउनु अघि कम्पनीलाई शर्त बन्देज सहित के कस्ता सूचना कति बेला उपलब्ध गराउने नगराएमा के गर्ने भन्ने सम्बन्धमा पूर्ण अधिकार दिनु आवश्यक छ | सूचीकरण विनियममा बेलैमा सूचना नदिने वा झुक्क्याउने सूचना दिने कम्पनीका संचालक, प्रवन्ध वा कार्यकारी संचालक, कार्यकारी अध्यक्ष, प्रमुख कार्यकारी अधिकृत, कम्पनी सचिब वा जो जुन विषयका लागि जिम्मेवार हुन्छन तिनलाई व्यक्तिगतरुपमा ‘मौद्रिक जरिवाना’ गर्न पाउने गरि सूचीकरण विनियममा अधिकार दिनु आवश्यक छ | संसारभर शर्त बमोजिमको सूचना नदिने कम्पनीलाई कारवाही गर्ने अधिकार एक्सचेन्जलाई दिइएको हुन्छ | जबसम्म एक्सचेन्ज अधिकारसम्पन्न भएर यस्ता कम्पनीलाई नियमनको दायरामा ल्याउन सकिन्न शेयरबजारमा सुशासन र संस्थागत संस्कार विकास हुन सक्दैन |

कार्तिक १ को पर्खाइ

पहिलो त्रयमास सकिन लागेको छ | सूचिकृत कम्पनीले एक्सचेन्जमा नवीकरण शुल्क बुझाउने अन्तिम मिति आश्विन मसान्तसम्म मात्र हो | तोकिएको समय भित्र नवीकरण शुल्क नबुझाएर कार्तिक १ गतेबाट कयौं कम्पनीको कारोबार रोकिने गर्छ | यसमा पनि कम्पनीका माथिल्ला पदाधिकारी वा अधिकारीले उन्मुक्ति पाउँछन् | नवीकरण शुल्क नबुझाएका कम्पनीको कारोबार एक्सचेन्जले रोकिदिँदा अनाहकमा लगानीकर्ताको सम्पत्ति बन्धकमा पर्दा समेत कुनै लगानीकर्ता र तिनका संगठन कम्पनी विरुद्ध चुँक्क बोल्दैनन् | गत आषाढ महिनामा शेयर कारोबारमा ‘मूल्य अभिवृद्धि कर’ लगाउन खोजेकोमा विरोधस्वरूप दलालले १ दिन कारोबार रोक्दा सम्पत्ति बन्धकमा परेको अरण्यरोदन गर्ने लगानीकर्ता र तिनका संगठन नवीकरण नगरेर लामो समय कारोबार रोकिँदा सम्पत्ति बन्धकमा परेको देख्दैनन् | लगानीकर्ता पनि ‘नेता गणेशमान सिंह’ ले भने झैँ भेडै देखिएका छन् | ‘सौताको रिसले.....’ भने झैँ ‘आफ्नै खुट्टामा बन्चरो हान्ने नीति’ मागिरहेका लगानीकर्तालाई कसै गरे पनि सम्झाउन सकिन्न | ‘बन्चरो नीति’ आइहालेमा  शेयरबजार व्यवस्थित हैन ‘माछाबजार’ जस्तो अव्यवस्थित पक्कै बन्नेछ |    

अपारदर्शी लिलामी

हकप्रद शेयर हकदारले नलिएर बाँकी रहन गएमा लिलामी मार्फत विक्री गर्नुपर्ने कानूनी व्यवस्था छ | धितोपत्र कानूनमा लिलामी गर्दा अपनाउनुपर्ने कार्यविधि तोकिएको भए पनि कार्यविधि अधुरो हुँदा लिलामी विवादास्पद बन्न थालेका छन् | लिलामी विवादास्पद बन्नु स्वस्थ बजारको परिसूचक मान्न सकिन्न |

लिलामी हुने अवस्था

जारी गरिएको हकप्रद शेयर हकदारले खरिद नगरेको अवस्थामा बाँकी रहने गर्छ | हकप्रद शेयर लिलामी गराउने नेपाल सम्भवत एक्लो हुनुपर्छ | यसबाहेक कम्पनी ऐन र सम्बद्ध व्यवसाय नियमन गर्ने ऐनले तोकेको अवस्थामा कम्पनीले जफत गरेको शेयर लिलामी मार्फत विक्री गर्ने गरिन्छ | धितोपत्र वोर्डले अवितरित हकप्रद कम्पनीको लागि गैर-व्यवसायिक लाभ गर्ने बाटो बनाईदिएको छ |

किन बिक्दैन हकप्रद

अपर्याप्त सूचना, साधारण शेयर आवेदन मागिएका क्षेत्रमा केन्द्र नराखिनु, न्यून संकलन केन्द्र, आरक्षित शेयर दिईएका जिल्लामा केन्द्र नराखिनु, काठमाडौँमा मात्र संकलन केन्द्र राखिनु, लिलामी मार्फत प्राप्त हुने गैर-व्यवसायिक लाभको लोभमा फस्नु र प्रतिकूल परिस्थितिमा जारी गर्नु आदि रहेका छन् | 

लिलामी सम्बन्धि कानुन

हकप्रद शेयर बिक्रीको लागि खुला गरिएको अवधि भित्र सम्पूर्ण शेयर विक्री हुन नसकी बाँकी रहन गएमा त्यसरी बाँकी रहेको शेयर सम्वन्धित संगठित संस्थाले सार्वजनिकरुपमा सूचना प्रकाशन गरि लिलाम बढाबढ प्रक्रिया अवलम्बन गरि विक्री गर्नुपर्ने व्यवस्था धितोपत्र दर्ता तथा निष्काशन नियमावली २०७३ ले गरेको छ | त्यस्तै, धितोपत्र निष्काशन तथा बाँडफाँड निर्देशिका २०७४ को दफा १५ मा हकप्रद शेयर पूर्णरुपमा विक्री नभएमा विक्री प्रवन्धक मार्फत वोर्डलाई जानकारी गराई सबैलाई समान अवसर उपलब्ध गराई लिलाम बढाबढमा विक्री गर्नुपर्ने व्यवस्था गरिएको छ | दफा १५(३) मा लिलाम गर्दा (१) संस्थापक, सर्वसाधारण र अन्य समुहको एकैपटक, (२) अंकित मूल्यमा, (३) लिलाम गर्ने सम्बन्धि सूचना कम्तिमा ७ दिन अगाडी कुनै २ वटा राष्ट्रियस्तरको पत्रिकामा प्रकाशन, (४) शेयर संख्या, न्यूनतम मूल्य, कम्पनीको नाम र सूचना प्रकाशन गरिएको पत्रिकाको नाम र प्रकाशन भएको मिति समावेश गरिएको संक्षिप्त सूचना विक्री खुला हुनु ३ दिन अघि कम्तिमा २ वटा प्रमुख वेतारे (अनलाईन) मा, १ दिन अघि कम्तिमा २ वटा प्रमुख राष्ट्रिय आर्थिक पत्रिका र २ दिन अघि कम्तिमा २ वटा प्रमुख एफएम रेडियोमा प्रकाशन र प्रसारण गर्नुपर्ने, (५) ४ नं. मा प्रकाशित सूचना विक्री प्रवन्धक र कम्पनीको वेवमा राख्नुपर्ने, (६) दरखास्त लिने अवधि कम्तिमा ७ कार्य दिन, (७) लिलाम बढाबढका सामान्य सिद्धान्त अनुशरण (८) सबै शेयरको लागि आवेदन नपरेमा परे जतिको बाँडफाँड गरि पुन लिलामी गर्नुपर्ने, (८) लिलाममा नपरेको रकम ३ कार्य दिन भित्र फिर्ता गर्नुपर्ने जस्ता शर्त बन्देजहरु तोकिएका छन् |

विवादास्पद लिलाम

केन्द्रीय बैंकले बैंकहरुलाई पूँजी वृद्धि गर्न आदेश दिएपछि अधिकांश बैंकले पूँजी वृद्धि पनि हुने र अवितरित शेयर लिलामी मार्फत गैर-व्यवसायिक लाभ पनि मिल्ने भएकोले यसप्रति अधिक लगाव देखाए | कृषि विकास बैंक, नेपाल बंगलादेश बैंक, कामना विकास बैंक र एभरेष्ट बैंकको लिलामी विवाद सतहमा आए | कृषि विकास बैंकको वास्तविक शेयर संख्या अधिक भएको प्रारम्भिक जानकारी गराइए पनि लिलामी गर्ने बेला झन्डै आधा मात्र रहेको भन्दै गराइएको लिलामी विवादास्पद बने पनि मामला त्यत्तिकै साम्य भयो | बंगलादेश बैंकको हकमा पनि कृषिकै जस्तो प्रारम्भिक प्रतिवेदनमा अधिक मात्रामा रहेको भनिए पनि लिलामी गर्ने बेलामा कम मात्र देखाइयो | यी दुबै कम्पनीको लिलामी प्रक्रियाको सन्दर्भमा छानविन गर्नुपर्ने आवश्यकता नियमकले देखेन |

कति र कुन हकदारले आवेदन गरेनन भन्ने जानकारी बिक्री प्रवन्धक र कम्पनीलाई हुन्छ | आवेदन गर्ने अवधि सकिएपछी अगिल्लो मिति राखेर विक्री प्रवन्धक र कम्पनीको मिलेमतोमा हक हस्तान्तरण गरिएको आशंका गरिँदा पनि नियमकले वास्तविकता बुझ्ने प्रयास गरेन | ‘काल पल्काउने’ काम कृषि र बंगलादेश बैंकमा भइसकेकोले कामना र एभरेष्ट बैंकको पालामा आइपुग्दा झन भयावह बन्यो | विक्री प्रवन्धकले सूचना चुहाईदिँदा कामना बैंकको शेयर परल मोलमा हात पारे | कारोबार बन्द, बजार घट्दो र विकास बैंक भन्दै चासो नदिएका कारण परल मोलमा पाइएको होला भन्ने अड्कलबाजी चलिरहेको बेला १ हजार २ सय भन्दा बढी मूल्यमा कारोबार भइरहेको एभरेष्ट बैंकको शेयर समेत परल मोलमा पाएको कुरा डढेलो सरि फैलियो | अनौपचारिकरुपमा बाहिर आएको जानकारी अनुसार अपेक्षा गरिए भन्दा अत्यन्त कम रकम आवेदन परेको सूचना चुहाएको आशंका गरियो | १ हजार भन्दा बढी मूल्यमा सकार हुन्छ भन्ने अनुमान गरेका लगानीकर्ताले त्यो भन्दा कम मूल्यमा आवेदन गरेनन् | सूचना चुहावट हुँदा समेत तालुकदारले छानविन गर्ने पहल गरेन र मामला साम्य भयो |

बढ्दो विकृति

शेयरबजार सुदृढ र सुसंस्कृत बन्दै जानुपर्नेमा अस्वस्थ र विकृत बन्दै अधोगतितर्फ धकेलिन थालेको छ | पूँजीबजार बनाउनुपर्नेमा अझसम्म शेयरबजारमा सिमित रहेको छ | अग्राधिकार शेयर, बोन्ड, डिवेन्चर जस्ता नयाँ-नयाँ वित्तीय उपकरण जारी गराउन प्रोत्साहन गराउनुपर्ने नियमक ‘चुनावी घोषणा’ जस्तो नीति बनाएर बजार विकास गरेको आत्मरतिमा रमाउँदैछ | शेयर कारोबार अभौतिक भईसक्दा समेत खारेज भएको ‘धितोपत्र कारोबार नियमावली २०५४’ लाई टेकेर बनाईएको ‘कारोबार र सूचीकरण विनियमावली’ ले कारोबार चलिरहेको छ | एक्सचेन्जले निर्माण गरि वोर्डको स्वीकृति पश्चात लागु हुने यी विनियमावली अझसम्म उही पुरानै हुनुमा दोष एक्सचेन्जलाइ हैन वोर्डलाई जान्छ | वोर्डको प्राथमिक कार्यक्षेत्र भित्र पर्ने यस्ता ‘विनियमावली’ संशोधन गर्न नलगाएको हो वा एक्सचेन्जले पेश गरेको संशोधित विनियम स्वीकृत नगरेको हो एक्सचेन्ज र वोर्डले जवाफ दिने विषय हुन् | शेयरबजारमा विकृति भित्र्याउने शुरुवात वर्तमान वोर्ड नेतृत्वले गरिरहेको छ भन्दा अत्युक्ति नहुने स्थितिको सिर्जना गरेको प्रत्यक्ष देख्न सकिन्छ |

प्रत्याभूत र थप कित्ता आवेदन 

हकप्रद अझसम्म पनि अव्यवस्थित हुनुमा हकप्रद सम्बन्धि कानूनको अभाव हो | २५ वर्षे नियमकलाई यस्तो कानून जारी गर्नुपर्छ भन्ने चेतना अझ जागेको छैन | विकृतिको पर्याय बनेको हकप्रदलाई कम्पनीको लागि गैर-व्यवसायिक लाभ लिने छूट दिईरहँदासम्म हकप्रद सम्बन्धि विवाद अन्त्य हुन्न | हकप्रद सम्बन्धि छुट्टै कानून निर्माण गरि हकप्रद लिन योग्य हकदारलाई हक भन्दा बढी शेयर लिनसक्ने व्यवस्था गरेर अवितरित हुनसक्ने स्थिति कम गर्न सकिन्छ | लिलामी गरेर गैर-व्यवसायिक लाभ लिन पल्केका/पल्काईएका कम्पनी र वोर्डले यस्तो व्यवस्थालाई इतिहास बनाइसकेका छन् | यति गर्दा पनि बाँकी रहेमा प्रत्याभूत गराउने व्यवस्था गर्न सकिन्छ | अन्य देशमा यस सम्बन्धी व्यवस्था गरिसकेका छन् | यस्ता कुरा वोर्डले सिक्नु जरुरी छ |

पारदर्शिताको पहिलो कदम

केहि बिक्रि प्रवन्धकले लिलामीको अधिकतम र न्यूनतम सकार मूल्य सार्वजनिक गरे पनि अधिकांशले गर्दैनन् | हकप्रद सम्बन्धि कानून निर्माण गरि थप कित्ता आवेदन र प्रत्याभूत गराउने व्यवस्था नहुन्जेलसम्म लिलामी प्रक्रियालाई पारदर्शी बनाउन सकार गर्नेको नाम, आवेदित कित्ता, बाँडफाँड गरिएको कित्ता र कबोल गरेको प्रतिकित्ता रकम समेत उल्लेख गरेर सार्वजनिक गर्न लगाउने तत्कालिन व्यवस्था अत्यावश्यक छ |  

  

शरद, दशैँ र शेयरबजार

शरद ऋतु लागेको पनि एक हप्ता बितिसक्यो । वर्षा ऋतुको समाप्ति लगतै शरद ऋतु घर-आँगनमा टुप्लुक्क आइपुग्छ । शारदीय यामसँगै नदीहरु सफा, कन्चन र निला देखिन थाल्छन । खेतका गरामा धानका बाला तँछाडमछाड गर्दै तरेली पर्दै बयली खेल्न थालेका छन् । सामवेदमा ‘वसन्त इन्नु रन्त्यो ग्रीष्म इन्नु रन्त्य: । वर्षाण्यनु शरदो हेमत: शिशिर इन्नु रन्त्य ।।’ अर्थात वसन्त ऋतु अत्यन्त मनमोहक हुन्छ र त्यसपछिका गृष्म वर्षा ऋतु पछि आउने शरद पनि आनन्ददायक हुन्छ भनिएको छ । यहि शरदको आनन्ददायक याममा सधैं आउने दशैँ पर्वको शुरुवात भएको छ । मालश्री धुनको मिठास गुन्जिन थाल्दा मनलाई आनन्दित बनाएको छ । ‘कविशिरोमणि लेखनाथ पौडेलले ‘हट्यो सारा हिलो मैला हरायो पानीको वर्षा’ भन्दै दशैँ र शारदीययामको महिमा गाएका छन् । राष्ट्रकवि माधव घिमिरेले ‘आई कैल्यै पनि नसकिने चैत वैशाख मेरा’ भने झैँ शरद, दशैँ, खेतका गरामा तरेली पर्दै धानका बालाले बयेली खेल्ने क्रम आई कहिल्यै सकिन्न ।

तीन कारण 

दशैँ पर्व मनाउने समयलाई हेर्दा मूलतः तीन मुख्य कारणलाई आधार मान्न सकिन्छ । पहिलो, आफूलाई आश्रय दिने गृहको सरसफाइ र मर्मत सम्भार गर्नु दोस्रो, गृष्म र वर्षा ऋतुमा खेतीपाती गर्दा शारीरिक शक्तिको क्षय हुने हुँदा गुमेको शक्तिको पुनर्प्राप्ति गराउन मिठो पोषिलो र तागतयुक्त खानेकुरा खान/खुवाउने प्रवन्ध मिलाउनको लागि दशैँ पर्वको शुरुवात गरिएको हुनुपर्छ । महाभारतमा ‘अर्थस्य पुरुषो दास:’ भनिएको छ । मानव धनको दास भएकोले हमेशा कमाउन मात्र लाग्दा विश्राम समेत नलिने र निरन्तर कार्यमा मात्र लागिरहँदा शारीरिक कमजोरी हुने हुँदा पर्वको माध्यमबाट शरीरमा उर्जा पुनर्संचय गर्न बेलाबेलामा कुनै न कुनै पर्व मनाउने परिपाटी थालनी गरिएको हुनुपर्छ । तेस्रो, विभिन्न कारणले टाढा रहन वा पुग्न वाध्य भएका परिवारका सदस्य भेला भएर मिठा पोषिला परिकार खाएर खुशी, आनन्द, मनोरञ्जन सहित सम्बन्धलाई नवीकरण गरिनु पनि एक प्रमुख अवसर हो । 

भगवती र देवी

यजुर्वेदमा ‘न तस्य प्रतिमा अस्ति यस्य नाम महद्यश: ।’ अर्थात ईश्वरको रुप आकार छैन भनिएको छ । इश्वर निराकार नश्वर भएपनि शक्तिले भरिपूर्ण छन् । ईश्वरको शक्तिलाई भगवती भनिएको छ । नवदुर्गा वा भगवती शक्तिका नाम हुन् । यी शक्तिहरुलाई भगवतीको रुपमा मानिएको छ । दशैँमा पूजा गरिने ९ वटी भगवतीलाई नौथरी शक्तिको उपासनाको रुपमा हेर्न सकिन्छ । शैलपुत्री-सम्भावना, ब्रम्हचारिणी–चुम्बकीय, चन्द्रघण्टा–ध्वनी, कुष्मान्डा–रासायनिक, स्कन्दमाता-आकर्षण, कात्यायनी-ब्रम्हान्ड केन्द्र, कालरात्रि-उर्जा, महागौरी-प्रकाशसिध्दीदात्री-विददुतिय शक्तिका रुप हुन ।  

देवी को हुन् भन्ने सन्दर्भमा ऋगवेदमा ‘इला सरस्वती मही तिस्रो देविर्मयोभुवः । बर्हि: सिदन्त्वस्रीध: ।। भनिएको छ । इला (मातृभाषा), सरस्वती (मातृ सभ्यता र संस्कृति) र मही (मातृभूमि) लाई देवी भनिएको छ । यी तिनै देवीलाई आदर र सम्मानपूर्वक आफ्नो अन्तस्करणमा विराजमान गराउनु पर्छ भनिएको छ । दशैँ वा कुनै पनि पर्व सांस्कृतिक पक्षलाई प्रतिविम्बित गर्ने पर्व भएकोले यसको महत्व सांस्कृतिक छ । त्यसैले यजुर्वेदमा ‘सा प्रथमा संस्कृतिर्वीश्ववारा’ भनिएको छ । 

सामाजिक पक्षको रुपमा

अथर्ववेदमा ‘अन्यो अन्यमभिर्यत’ अर्थात एक अर्कासंग प्रेम बढोस भनिएको छ । पर्व यस्तै प्रेम बढाउने अवसर पनि हो । पर्व जुनसुकै होस् सामाजिक चरित्रको हुन्छ । नेपालमा बसोबास गर्ने जुनसुकै क्षेत्र जात वा धर्मावलम्बीले मनाउने पर्व सामाजिक सद्भावका प्रतीक हुन् । जुनसुकै पर्वमा उपस्थित भएर आत्मियता देखाउन सकिन्छ । संस्कृतिको सम्मान गर्दा आत्मियता बढ्छ वैमनस्यता घट्छ । ‘सुनृतावन्त: सुभगा इरावन्तो हसामुदा: । अतृष्या अक्षुध्यास्त गृहा मास्मद विभितन ।।’ यो अथर्ववेदको अर्को एउटा श्लोक हो । यसले गृहस्थीको जीवन सत्यभाषी, मधुर भाषी, सुव्यस्थित, उत्तम सौभाग्यशाली, ऐश्वर्यसम्पन्न भइ अन्न र धनले भरपुर होस् सधै हासीखुशी प्रसन्न, तृष्णारहित सन्तोषी, अभावग्रस्त र भयभित नहुनु भन्ने सन्देश दिएको छ ।  ऋगवेदमा ‘आ नो भद्रा: क्रतवो, यन्तु विश्वत’ अर्थात सबैतिरबाट शुभ प्राप्त होस भन्ने कामना गरिएको छ ।

सामाजिक सद्भावबाटै मनोवान्छित इच्छा पुरा हुने कुरालाई यजुर्वेदले ‘अदिना: स्याम शरद: शतम् । भूयश्च शरद: शतात ।।’ हामी सय वर्ष भन्दा बढि वैभव सम्पन्न भएर सम्मानसाथ बाँचौ भनेको छ । अथर्ववेदको अर्को यो श्लोक पनि सामाजिक सन्देशयुक्त छ – ‘जिवेम शरद: शतम । वुध्येम शरद: शतम । रोहेम शरद: शतम । पुषेम शरद: शतम । भवेम शरद: शतम । भुषेम शरद: शतम । भूयसी: शरद: शतात ।’ ज्ञान बढाउँदै उन्नति गर्दै सुखमय जीवन बिताउँ र सय वर्षसम्म हामीलाई यस्तै सुमंगल प्राप्ति भैरहोस ।

पिंग र शेयर

शेयरबजार घट्ने र बढ्ने क्रम चलिरहन्छ । यसको सुन्दरता भनेकै घट्नु र बढ्नु हो । यसको चरित्रलाई दशैँमा थापिने पिंगसँग तुलना गर्न सकिन्छ । रोटे होस् वा लिंगे जुनसुकै पिंग पनि तलमाथि भइरन्छ । लिंगे पिंगको लठ्ठा समातेर र रोटेपिंगको पिरामा बसेर कुनै आनन्द प्राप्त हुन्न । लिंगे पिंग मच्चिंदै अगाडी पछाडीबाट माथि पुगिन्छ फेरी तलै आइपुग्छ त्यस्तै रोटेपिंग घुम्दै धुरीमा पुग्छ अनि तल झरिहाल्छ, फेरी माथि पुग्छ फेरी तल झरिहाल्छ । यहि चढ्ने र झर्ने चक्र नै पिंगको मजा हो । शेयरबजार पनि पिंग जस्तै हो । लिंगे पिंग कति माथि लाने उचाई र पिंग खेल्नको इच्छामा भरपर्छ । शेयरको अन्तिम विन्दु कुन हो थाहा हुन्न । माथिल्लो वा तल्लो विन्दु थाहा नहुने भएकोले जुक्ति लगाउनु पर्ने ठाउँ नै यहि हो ।

मन्त्रहरू र शेयर

महाभारतमा ‘उद्योगम पुरुषलक्षणम’ अर्थात उद्योग पौरखीको लक्षण हो भनिएको छ । ऋगवेदले ‘मज्ज्यन्त्य विचेतस्’ अर्थात ज्ञान नहुँदा धोका खाइने र ‘अनुब्रुबाणो अध्येति न स्वपन्’ अभ्यासबाट सिकिने बताएको छ । यजुर्वेदले ‘आशिक्षायै प्रश्निनम’ अर्थात प्रश्न गर्नेले सिक्छ भनेको छ । कस्तो अवस्थामा लगानी वा उद्यम असफल हुन्छ भन्ने बारेमा नारदस्मृतिमा ‘यत्रश्रीर्यौवनम वापि परदारोपि तिष्ठति । तत्र सर्वान्धिता नित्यं मूर्खत्वं चापि जायते’ अर्थात ‘जहाँ धन, यौवन र परस्त्री हुन्छ त्यहाँ सबै अन्धा र मुर्ख हुन्छन’ भनिएको छ । ऐतरेय ब्राह्मणले ‘इन्द्र इच्चरत: सखा’ अर्थात उद्योग गर्नेलाई इश्वरले साथ दिन्छन भनेका छन् । उन्नति र प्रगति गर्न ‘उत्थानं संयमो दाक्ष्यमप्रमादो धृति: स्मृति । समिक्षं च समारम्भो विद्धि मूलं भवस्य तु’ अर्थात ‘उद्योग, संयम, दक्षता, सावधानी, धैर्य, स्मृति र सोचविचार नै उन्नतिको मूल हो’ भनेर महाभारतमा भनिएको छ । लगानी गर्दा आफ्नै वुद्धि विवेक उपयोग गर्नुपर्ने आहारिस, गालीगलौज र आक्षेपले हुन्न भन्ने कुरालाई मनन गराउन ऋगवेदमा ‘न स्रेधन्तं रयिर्नशत’ भनिएको छ ।

अन्तमा, समस्त पाठकगणमा यी वाक्यहरु सादर समर्पण सहित दशैँ पर्वको हार्दिक मंगलमय शुभकामना । सर्वे भवन्तु सुखिन....., जीवेम शरद शरद शतम, आयुद्रोण सुते श्रीयं दशरथे शत्रुक्षयं राघवे..., ॐ पूर्णमद: पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ।।

अभियान दैनिकमा प्रकाशित