शेयरबजार हल्लाउने कम्पनी

नेप्से सूचक ‘यति पुग्छ’, ‘उति पुग्छ’, ‘घटेर यतिमा आउँछ’ र ‘यति वर्षमा बढेर यति पुग्छ’ जस्ता चर्चाले  कारोबारी र लगानीकर्ता दुबैलाई पिरोलेको छ । जोड, घटाउ, गुणन, भाग, प्रतिशत र औसत जस्ता व्यवहारिक गणित समेत नबुझ्नेलाई ‘टेवा, अवरोध, प्रतिरोध’ जस्ता शब्दले अभिमन्युलाई झैं चक्रव्यूहमा पारेको छ । सूचकको हाउगुजीले शेयरबजार प्रताडित बनेको छ । सूचक के हो, के हैन, कसरी बढ्छ, कसरी घट्छ, सूचक निर्धारण गर्न कस्ता कम्पनी जिम्मेवार हुन्छन् यस बारेमा केही चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

सूचक के हो के हैन ?

सूचक कुनै आधार वर्ष वा दिनको बजार पूँजीकरण र दैनिक पूँजीकरणको अनुपात हो । यसको मापन गर्दा आधार पूँजीकरण र त्यसपछिका हरेक दिनको पूँजीकरण दुइवटा अंक लिएर व्यक्त गरिन्छ । आधार पूँजीकरण नयाँ कम्पनी सूचीकरण र हकप्रद समायोजन भएपछि परिवर्तन हुँदैजान्छ । बोनस शेयरले आधार पूँजीकरण परिवर्तन हुँदैन । सम्भवत एक्सचेन्जको कारोबार मापन एक्सचेन्जले भन्दा पहिले स्वस्फुर्तरुपमा कारोबारी र शेयरबजार विषयमा कलम चलाउनेले आफूखुशी शुरु गरेका हुन् । पछि एक्सचेन्जले पनि कारोबार मापन गर्न आवश्यक सम्झियो र मापन गर्न थाल्यो । कारोबार मापनको यस्ता सूचक जसले जति पनि आफ्नो इच्छा अनुसार बनाउनसक्छ । यसैको पछिल्लो अभ्यासकोरुपमा  एनएमवि क्यापिटलले योजना व्यवस्थापन गर्न लागेको एनएमवि - ५० नामक म्युचुअल फण्डले छिट्टै आफ्नो लागि सूचक बनाउने तरखरमा लागेको छ । यसमा ५० वटा सूचीकृत कम्पनी रहनेछन् । सूचकले कम्पनीको उन्नति/प्रगति वा लाभांश आदि केहीलाई पनि जनाउँदैन । आधारभूत सूचक मापन गर्न प्रायश: सिमित कम्पनीलाई मात्र लिइन्छ । यिनै छानिएका कम्पनीको कारोबारको आधारमा हुने आधार र दैनिक पूँजीकरणको अंकलाई लिएर सूचक निकालिन्छ । सूचक गणना गर्दा पहिलो दिनलाई १ सय वा १ हजार विन्दुलाई आधार लिएर शुरु गरिएको भेटिन्छ । नेपालमा सूचक गणना गर्दा १ सय विन्दुलाई आधार लिइएको छ ।

केहि देशका सूचक

संसारको अग्रणी १० वटा एक्सचेन्जमा पर्ने भारतको बम्बे स्टक एक्सचेन्जको ‘सेनसेक्स’ आधारभूत सूचक हो । पछिल्लो पटक यसको सूचांक झन्डै ३७ हजार विन्दु (सेप्टेम्बर ६, २०१९) छ । त्यस्तै, भारतकै अर्को नेशनल स्टक एक्सचेन्जको सूचांक निफ्टी करिब १० हजार (सेप्टेम्बर ६, २०१९) छ । अधिकाँश स्टकको सूचक गणना १ सय विन्दुबाट गरिए पनि भारतको नेशनल स्टक एक्सचेन्जको आधारभूत सूचक र पाकिस्तानको पाकिस्तान स्टक एक्सचेन्जको केएसई - १०० को गणना क्रमशः सन् १९९६ अप्रिल १ तारिख र सन् १९९१ नोभेम्बरबाट १ हजार विन्दुबाट शुरु गरिएको हो । निफ्टीमा ५० वटा र केएसईमा १ सयवटा कम्पनी सामेल गरिएको छ । बम्बे स्टकको सूचक गणना सन् १९७९ अप्रिल १ तारिखबाट ठूला पूँजीयुक्त ३० वटा कम्पनी सामेल गरी १ सय आधार विन्दुबाट गरिएको हो । निफ्टी र सेनसेक्समा सामेल हुने कम्पनी बेलाबेलामा फेरबदल पनि हुनेगर्छ । सेनसेक्सले सन् २०१९ जुन ३ तारीखमा अहिलेसम्मको ४० हजार २ सय ६७ दशमलव ६२ को उच्चतम विन्दु छोएको छ भने सन् १९९० जुलाई २५ तारिखमा १ हजार विन्दु कटाएको थियो ।  

बंगलादेशको ढाका स्टक एक्सचेन्जले आधारभूत सूचककोरुपमा सन् २००८ जनवरी १७ तारिखदेखि डीएसइ बोर्ड इन्डेक्स र डीएसइ - ३० गरी दुइवटा सूचक विकास गरेको छ ।

नेपालको शेयर सूचक

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा २ सय १८ (नेप्से, साप्ताहिक प्रतिवेदन, भदौ २०, २०७६) वटा कम्पनी सूचीकरण भएका छन् । नेप्सेले म्युचुअल फण्डसहित सूचीकृत कम्पनीलाई १२ वटा समूहमा विभाजन गरेको छ । यी सबैको अलग-अलग सूचक गणना हुन्छ । नेपालको आधारभूत सूचकको रुपमा ‘नेप्से’ रहेको छ । यसका साथै सेन्सेटिभ, फ्लोट र सेन्सेटिभ फ्लोट गरी अरु ३ वटा सूचक छन् । कुल मिलाएर १६ वटा सूचक गणना हुन्छ । पछिल्लो समयमा आएर सेन्सेटिभ इन्डेक्स अर्थहीन बनेको छ ।

बजार हल्लाउने कम्पनी 

नेपालमा मात्र हैन संसारभरका एक्सचेन्जलाई हल्लाउने तागत राख्ने कम्पनीको संख्या सिमित हुन्छ । बम्बे र नेशनल स्टकको गणना सिमित कम्पनी (३० र ५०) बाट गरिएको भए पनि त्यसभित्र पनि सूचक हल्लाउने तागत राख्ने कम्पनी १/२ वटा मात्र हुन्छन् । नेपालमा नेपाल टेलिकमले अहिले पनि सूचक घटबढमा अग्रणी भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ । पछिल्लो सयमा यसको मूल्यमा तीव्र गिरावट आए पनि यसको भूमिका कायमै छ । नेपाल टेलिकम बाहेक नबिल, नेपाल इन्भेष्टमेन्ट, एभरेष्ट बैंक र स्ट्याण्डर्ड चार्टर्ड बैंकले क्रमशः स्थान जमाएका छन् । नेपालमा सूचक घटबढ गराउनमा बढीमा १५ वटा कम्पनी आलोपालो गरी १० स्थान ओगट्छन । यिनै १० वटा कम्पनीले मुलरुपमा सूचकलाई हल्लाईरहेका हुन्छन् । नेपालको शेयरबजारको कुल पूँजीकरण १४ खर्व ९६ अर्व ७१ करोड ६२ लाख ३० हजार रुपैयाँको आधारमा नेपाल टेलिकम एक्लैको ६ प्रतिशतभन्दा बढी योगदान रहेको छ । त्यसपछि क्रमशः माथि उल्लेखित बैंकको छ । पाँचौ स्थानमा परेको चार्टर्ड बैंकको योगदान टेलिकमको ठ्याक्कै आधा अर्थात ३ प्रतिशतभन्दा बढी छ । यी १० वटा कम्पनीको कुल पूँजीकरणमा योगदान ३५ प्रतिशत रहेको छ । तालिकामा १० वटा कम्पनीको योगदान देखाईएकोछ ।

   

कम्पनी	सूचीकृत शेयर संख्या (करोड)	पूँजीकरण (अर्व)	अन्तिम मूल्य (रु.)	पूँजीकरणमा योगदान (प्रतिशत)
नेपाल टेलिकम	१५,००,००,०००	९५,८५,००,००,०००	६३९	६.४
नबिल बैंक	९,००,४८,०००	६९,८७,७२,४८,०००	७७६	४.६६
नेपाल इन्भेष्टमेन्ट बैंक	१२,८६,९७,४८८	५७,६५,६४,७४,६२४	४४८	३.८५
एभरेष्ट बैंक	८,०२,६८,६३७	४८,९६,३८,६८,५७०	६१०	३.२७
स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड बैंक	८,०१,१४,३०६	४८,८६,९७,२६,६६०	६१०	३.२६
हिमालयन बैंक	८,५२,०२,५५९	४५,१५,७३,५६,२७०	५३०	३.०१
नेपाल लाइफ इन्स्योरेन्स	५,४९,६१,६०८	४३,९६,९२,८६,४००	८००	२.९३
एनआईसी एसिया बैंक	८,८३,४२,२८७	३९,५७,७३,४४,५७६	४४८	२.६४
कृषि बैंक	९,०१,५५,२८८	३८,०४,५५,३१,५३६	४२२	२.५४
नेपाल एसवीआई बैंक	८,४४,९२,५०४	३६,५०,०७,६१,७२८	४३२	२.४३
जम्मा	९३,२२,८२,६७७	५,२४,४६,७५,९८,३६४		३४.९९
कुल बजार पूँजीकरण अंक	१४ खर्व ९६ अर्व ७१ करोड ६२ लाख ३० हजार

(नेप्से, भदौ २२, २०७६ मा आधारित)

सूचक घटबढ

सूचक घट्ने मुख्य दुइवटा कारण मध्ये एउटा कारण तालिकाबाट पनि मोटामोटी अनुमान लगाउन सकिन्छ । यिनै १० वटा कम्पनी वा यी सरहका पूँजीकरण भएका कम्पनीको कारोबारले सूचक तलमाथि पार्ने गर्छन । अन्य कम्पनीको भूमिका नहुने हैन तर, यिनको जति हुन्न । शेयरबजारमा सूचीकरण भएका कतिपय कम्पनीको नियमित कारोबार नहुन पनि सक्छन् तर, यी १० वटा वा यस्तै प्रकृतिका १० वटा कम्पनीका कारोबार नहुने दिन बिरलै हुन्छ ।

सूचक घट्नुको अर्को कारणमा पहिलो कारोबार मूल्य पनि हो । नेप्सेले पहिलो कारोबारको लागि दिएको अधिकतम मूल्यमा पहिलो कारोबार खुलेर कारोबार बन्द भएको अन्तिम कारोबार मूल्यको आधारमा बनेको पूँजीकरणलाई आधार पूँजीकरणमा जोड्छ । अधिक मूल्यमा कारोबार हुँदा आधार पूँजीकरण बढ्न जान्छ र भोलिपल्टबाट उक्त कम्पनीको भाउ घट्न थालेमा पूँजीकरण पनि अगिल्लो दिनभन्दा घट्दै जान्छ । आधार पूँजीकरण बढिसकेको हुन्छ । यसले पनि सूचक घटाउन मद्दत गर्छ । अधिक मूल्यको पहिलो कारोबार बजारको लागि हितकारी हुन्न । यस सम्बन्धमा विस्तृत चर्चा कुनै सन्दर्भमा गरिनेछ ।

अन्तमा, अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले भने झैँ ‘कम्पनीको प्रोफाइल’ हेरेर लगानी वा कारोबार गर्नेलाई सूचकले कुनै समस्या पार्दैन । नेप्सेले पनि आधारभूत सूचक सिमित कम्पनीलाई लिएर नेप्से - २० बनाउन र हाल सूचक गणनाको लागि लिएको सबैको आधार पूँजीकरणको अंक साप्ताहिक प्रतिवेदनमा उल्लेख गर्नु वान्छनीय हुन्छ ।

आर्थिक अभियान दैनिक, २४ भाद्र २०७६ 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/357606