शेयर नामसारीमा सकस

प्राइभेट कम्पनीलाई पनि ओटीसीमा लानु उचित

दोपाया र चौपाया जस्तै शेयर पनि चल सम्पत्ति हो l दोपाया र चौपाया जुनसुकै बेला जसलाई पनि हक छाडेर हस्तान्तरण गर्न सकिन्छ र यस्तो हस्तान्तरणको कुनै निकायमा अभिलेख गराउन पर्दैन l चल सम्पत्ति कहिले कसलाई दिइन्छ, यसको खासै हिसाब राखिन्न l ‘दोपाया चौपाया धन गन्दै नगन’ भन्ने लोकोक्ति यही कारण चलेको हुनुपर्छ l तर, शेयर चल सम्पत्ति भए पनि यसको हक हस्तान्तरण गर्दा निकायबाट अभिलेखित गराउनुपर्छ l यसरी अभिलेख नगरेसम्म यसको हस्तान्तरणले मान्यता पाउँदैन l सूचीकृत कम्पनीको हस्तान्तरणका सम्पूर्ण प्रक्रिया नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेड (नेप्से) बाट हुन्छ भने असूचीकृत पब्लिक कम्पनीको शेयर हक हस्तान्तरण ओभर द काउन्टर (ओटीसी) बाट हुन्छ l प्राइभेट कम्पनीको शेयर हस्तान्तरणको अभिलेख कम्पनी पञ्जीकरण (रजिष्ट्रार) कार्यालयबाट हुन्छ l नेप्से र ओटीसीबाट हुने  हस्तान्तरण तुलनात्मकरुपमा सरल छ भने कम्पनी पञ्जीकरणबाट हुने हस्तान्तरणमा जटिलता छ l 

खरिदबिक्री प्रक्रिया

कुनै पनि प्राइभेट कम्पनीको शेयरधनीले पूरै वा आँशिक शेयर बिक्री गर्न कम्पनीमा निवेदन दिएर सञ्चालक समितिको अनुमति लिनुपर्छ l सञ्चालक समितिले बिक्रीसम्बन्धि निवेदन प्राप्त भएपछि कम्पनीको नियमावलीमा भएको व्यवस्थाअनुसार किनबेचको स्वीकृति दिन्छ l कायम शेयरधनी कसैले पनि किन्नको लागि निवेदन नदिएमा बाह्य व्यक्तिले उक्त शेयर किन्न निवेदन दिएर स्वीकृति माग्नुपर्छ l सञ्चालक समितिले किन्न र बेच्न स्वीकृति दिएपछि क्रेता र बिक्रेताबीच बिक्री लिखत हुन्छ l सो लिखतसहित क्रेताले कम्पनीमा हक कायम गराईदिन निवेदन दिनुपर्छ l यसरी निवेदन प्राप्त भएपछि सञ्चालक समितिले विधिपूर्वक शेयर हस्तान्तरण भए वा नभएको जाँच गरी निवेदकको माग अनुरुप शेयर दाखिल खारेज गरी नियमानुसार क्रेताको नाममा शेयर लगत कायम गर्ने निर्णय गर्छ l यति गरेपछि शेयरसहित अभिलेख गराउन पञ्जीकरण कार्यालयमा कम्पनीले नै पत्राचार गर्छ l यतिसम्मको प्रक्रियालाई सामान्यरुपमा नै लिन सकिन्छ l किनबेच भईसक्यो, लेनदेन पनि आपसीरुपमा भईसक्यो, बिक्री लिखतको आधारमा शेयरधनीको लगत पनि बनिसक्यो तर, यसलाई अभिलेख गराउन भने ‘फलामको चिउरा’ चपाउनुसरहको स्थिति पञ्जीकरण कार्यालयले सिर्जना गरेको छ l  

कार्यालयमा विवरण प्रविष्टि

शेयर बिकी भएर कायम लगत अभिलेख गराउन माथि उल्लेखित बिक्री र खरिद गर्न पाउँ भन्ने निवेदन, सञ्चालक समितिको खरिदबिक्री स्वीकृति दिने निर्णय, बिक्री लिखत, क्रेताको हक कायम गरिपाउँ भन्ने निवेदन र सञ्चालक समितिको हक कायम गराउने निर्णयका अतिरिक्त अन्य कागजात विद्युतीय माध्यममार्फत पञ्जीकरण कार्यालयमा पेश गर्नुपर्छ l यति भएपछि शेयर लगत तयार पार्न कागजात पर्याप्त हुनुपर्नेमा बिक्रेताको बैंक खातामा क्रेताकै नामबाट रकम जम्मा भएको देखिने बैंक विवरण माग गरेर पञ्जीकरण कार्यालयले व्यक्तिगत गोप्यता नै भंग गराईदिन्छ l बिक्रेताले पैसा पायो कि भनेर व्यक्तिको बैंक विवरण माग्नु कदाचित उचित कार्य हैन l यसरी मागिएको व्यक्तिका व्यक्तिगत वित्तीय विवरण बाहिरिएर अपराधिक चरित्रका व्यक्तिको हातमा नपुग्ला भन्न सकिन्न l यसो भएमा कुनै दिन कुनै बिक्रेता व्यक्तिको ‘जिउज्यानमाथि सांघातिक हमला, शरीर बन्धक वा अपहरण’ जस्ता घटना हुने सम्भावनालाई टार्न सकिन्न l यसरी व्यक्तिगत वित्तीय विवरण मागिएको कारण शेयर किनबेच गर्नकै लागि भनेर छुट्टै बैंक खाता खोल्ने कुरा पनि सान्दर्भिक हुन्न l बेच्नेले रकम नपाईकन बिक्री लिखत गरिदिने कुरा पनि हुन्न l बिक्री लिखतमा तीनजना साक्षीसमेत हुन्छन् l शेयर किनबेचमा अवाञ्छित कार्य नहोस् भनेर नोटरी पब्लिकले आफ्नो सामुन्ने बिक्री लिखत भएको हो भन्ने व्यहोरा प्रमाणितसमेत गरेको हुन्छ l बिक्रीकर्ताले रकम पायो कि पाएन भन्ने कुरा पञ्जीकरण कार्यालयको चासो बन्नुपर्ने विषय पनि हैन l लेनदेन तत्काल नगदमै हुनुपर्छ भन्ने पनि छैन l क्रेता बिक्रेताबीच कुनै पुरानो हिसाब मिलाउन पनि शेयर दिएको हुनसक्छ l त्यस्तै, नगदको सट्टा जिन्सिमा पनि हिसाब मिलान भएको हुनसक्छ l क्रेता र बिक्रेताबीच सहमति भएर दुवै पक्ष राजीखुशी भएर भएको किनबेचमा रकम जम्मा भएको बैंक विवरण माग्नुको औचित्य नै छैन l शेयर बिक्री भएपछि दाखिल खारेज गर्ने कार्य कम्पनीको हो र त्यसको अभिलेख गर्ने जिम्मा मात्र पञ्जीकरण कार्यालयको हो  l

सकस दिलाउने अमूर्त कारण

बिक्रेताको बैंक खातामा क्रेताकै नामबाट रकम जम्मा भएको बैंक विवरण देखाउनुपर्ने कारणको रुपमा  अनियमितता र जालसाजी भएको भन्ने अमूर्त कुरालाई आधार देखाईएको छ l यस्तै सम्भावित कारणबाट संरक्षण दिनको लागि अर्को रक्षा कवचकोरुपमा नोटरी पब्लिकले बिक्री लिखत प्रमाणित गराउनुपर्ने व्यवस्था पनि गरिएको छ l २०७० साल अघि पञ्जीकरण कार्यालयमा कम्पनीले कम्पनी अद्यावधिक छ भनेर वार्षिकरुपमा पेश गर्ने दफा ५१, ८० र १११ बमोजिमका विवरण, प्रवन्धपत्र र नियमावली संशोधन हुनेगरी विशेष सभामा पेश भएका प्रस्ताव, शेयर नामसारीसम्बन्धी लगायतका सम्पूर्ण कागजात भौतिकरुपमा पेश गर्नुपर्थ्यो l २०७० सालपछि पञ्जीकरण कार्यालयमा पेश गर्नुपर्ने समस्त कागजात विद्युतीय स्वरुपमा पठाउने व्यवस्था गरियो l यसरी सम्पूर्ण कागजात विद्युतीय प्रणालीबाट पठाउने व्यवस्था भए पनि भौतिकरुपमा सम्पूर्ण कागजात भारी कसरे लानुपर्ने व्यवस्था भने यथावात थियो l

२०७७ भदौ १ गतेदेखि भने सञ्चालक र शेयर लगत, प्रवन्धपत्र तथा नियमावलीमा हुने संशोधनका कागजात मात्र भौतिकरुपमा लैजानुपर्ने व्यवस्था शुरु भएको छ l कागजीरुपमा पेश गर्नुपर्ने बेलामा कम्पनीको छाप, लेटरहेडलगायत नक्कली बनाएर हुनसक्ने दुरुपयोगको विद्यमानतालाई अस्वीकार गर्न सकिन्न l तर, एकादुई यस्ता घटनालाई देखाएर बहुसंख्यकलाई ‘सकसमा’ पार्नुलाई  सक्षम प्रशासकीय व्यवस्था भन्न मिल्दैन l विद्युतीय प्रणाली पनि पूर्ण सुरक्षति छैन l अपराधिक चरित्रका व्यक्ति अनलाईनमा पनि भेटिन्छन् l अपराध हुन्छ भनेर तर्सिनेभन्दा पनि कसरी सामना गर्ने भन्ने व्यवस्था बढी आवश्यक छ l कम्पनीले कुनै पनि कागजात पेश गर्नको लागि पञ्जीकरण कार्यालयले नै दिएको ‘युजर नेम र पासवर्ड’ उपयोग गरी प्रविष्ट गर्नुपर्छ l यस्तो युजर नेम र पासवर्ड कम्पनीले ‘पत्याएको’ व्यक्तिलाई मात्र उपलब्ध गराईने हुँदा ‘युजर नेम र पासवर्ड’ दुरुपयोग हुने कुराको सम्भावना अत्यन्तै न्यून हुन्छ l यस्तो भईहालेमा कम्पनीले तुरुन्त छानविन गर्नसक्छ र दोषी पत्ता लगाउन सक्छ l

ओटीसीमा सूचीकरण

कम्पनीमा शेयरधनी आउने र जाने नियमित प्रक्रिया हो l एउटा जान्छ अर्को आउँछ तर, कम्पनी कहिँ जान्न l सूचीकृत र असूचीकृत पब्लिक कम्पनीको शेयर नामसारीमा सहजता भए पनि प्राइभेट कम्पनीको शेयर नामसारीमा पञ्जीकरण कार्यालयले अघोषितरुपमा प्रतिवन्ध लगाए झैँ देखिन्छ l यसलाई पनि सहजता दिनुपर्नेमा जटिलता थपेको छ l यस्तो जटिलता हटाउन प्राइभेट कम्पनीलाई पनि ओटीसीमा सूचीकरण गरेर सहजता दिन सकिन्छ l ओटीसी मार्केट नेप्सेले सञ्चालन गर्ने जिम्मा पाए पनि शेयरबजार हैन l ओटीसी सरकारले नै चलाएको शेयर नामसारी गराउने संयन्त्र हो l यसले पञ्जीकरण कार्यालयको कार्यबोझलाई कम गरेर कम्पनी सञ्चालनको विषयमा पञ्जीकरण कार्यालयलाई नीतिगत विषयमा थप कार्य गर्ने अवसर दिन्छ l प्राइभेट र असूचीकृत कम्पनीको शेयर पनि केन्द्रीय निक्षेपकमा अभौतिकरुपमा राख्न सकिने गरी व्यवस्था मिलाउन सकिन्छ l

१८ माघ २०७८, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/402237

हाईपरफण्डको वास्तविकता

धन कमाउने कुरा नारामा भने झैँ कल्पना मात्र

मानिसको सबैभन्दा ठूलो ध्येय धनी बन्नु हो l कुनै व्यक्तिले कतिसम्म धन कमाउन सक्ला यसको सिमा छैन l आचार्य चाणक्यले धनसहित आयु, कर्म, विद्या र मृत्यु यी पाँचवटा कुरा गर्भमै निश्चित भएको हुन्छ भनेका छन् l मनुले शरीरलाई कष्ट दिएर धन कमाउनु हुन्न भनेका छन् । ‘कि धन बाख्रापाठाबाट, कि धन लामोबाटोबाट, कि धन ससुराली पाटोबाट’ भन्ने लोकोक्ति छ l धन कमाउन गाह्रो छ भन्ने मनुको भनाईबाट पनि बुझिन्छ तर, वर्तमान समयमा बसिबसि धन आर्जन हुन्छ भन्ने भ्रमलाई आत्मसात गर्दा वित्तीय अपराध र ठगि बढ्दै जाँदा कयौंले भएको पनि गुमाएका छन् l ईन्टरनेट संजालबाट अनेक प्रलोभन देखाएर हुने ठगीको दर बढ्दो छ l यस्ता ठगीको मारमा परेर व्यक्तिले गुमाउने एउटा पाटो त छँदैछ, देशको रकम वा देशमा विदेशबाट भित्रिनुपर्ने विप्रेषणसमेत आउन बन्द भएको छ l श्रम प्रवेशाज्ञामा विदेश गएका नेपाली ईन्टरनेट संजालबाट हुने यस्तो ठगिमा बढी परेको अनुमान गर्नसकिन्छ l पछिल्लो समयमा ‘करेन्सी’ नाम जोडिएको ‘क्रिप्टो’ र पिरामिड प्रकृतिको हाईपरफण्डमा नेपालबाट धेरै रकम बाहिरिएको र विदेशबाट नेपालमा विप्रेषणमार्फत प्राप्त हुने रकम उतै लगानी (ठगि) भएर रोकिएको अनुमान गरिएको छ l  

 

लामो यात्राका यात्री

युट्युबमा हाईपरफण्ड भनेर खोज्दा यसका संस्थापक भनिने रयान झूको बखान सबैभन्दा बढी भेटिन्छ l झुले सन् २०१३ मा संस्थापन गरेको भनिए पनि यी अगाडि देखिने व्यक्ति मात्र हुन् पछाडि अरु नै छन् भनिन्छ l स्थापना हुँदा यसको नाम ‘हाईपरटेक’ थियो र पछि ‘हाईपरफण्ड’ हुँदै अहिले ‘हाईपरभर्स’ मा आईपुगेको छ l नाम जेसुकै फेर्दै गए पनि यसको मुख्य धन्दा भने पर्दापछाडि रहेको र यसका संस्थापक भनिने झू ‘हात्तीको देखाउने दाँत’ मात्र हुन् l हाईपरफण्ड के हो के काम गर्छ भन्ने कुराको निश्चित नभए पनि यसले गरिरहेको कार्य हेर्दा यो नेटवर्किंग र मल्टीलेभल मार्केटिङभन्दा बढी केही देखिन्न l यसले आफूलाई क्रिप्टोको अंग मानिने ‘ब्लकचेन’ को विज्ञ भने पनि त्यस्तो देखिन्न l यसले उठाएको रकम कहाँ खर्च गर्छ वा केमा लगानी गर्छ त्यसको स्पष्ट उद्देश्य छैन l क्रिप्टो माईनिंग गर्छु भने पनि त्यस्तो हैन भन्ने आएको छ l यसले खडा गरेको नेटवर्किंग पनि पूर्णत कानुनी छैन भन्ने पनि छ l यसको मुख्यालय कहाँ छ र ईन्टरनेटबाट हुने बाहेक भौतिक उपस्थिति कुन कुन देशमा छ भन्ने पनि प्रष्ट छैन l सामान्यतया व्यापारिक कम्पनीको वेवसाइट डट कममा डोमेन दर्ता हुने भए पनि यसको वेवसाइट डट नेटमा दर्ता छ l वेवसाइटमा कम्पनीको दर्ता तथा कर्पोरेट कार्यालय, संस्थापक, मुख्य व्यवस्थापक आदिको बारेमा केही उल्लेख छैन l वेवसाइट खोल्नेबित्तिकै गृहपृष्ठमा ‘जहाँ वास्तविकता समाप्त हुन्छ, त्यहाँ कल्पना शुरु हुन्छ’ (अंग्रेजीबाट गरिएको अनुवाद)  भन्ने नारा (स्लोगान) देखिन्छ l यसले एबाउट असमा लेखेका कुरा पढ्दा कम्प्युटर गेम निर्माण कम्पनीको जस्तै काल्पनिक कुरा देखिन्छ l त्यसमा ‘हाईपरभर्स लाखौं ग्रहहरूमिलेर बनेको भर्चुअल मेटाभर्स हो।यसमा सहभागीले साथीहरूसँग जोडिन, विभिन्न संस्कृति र जीवनशैलीको अनुभव गर्न, व्यवसाय सुरु गर्न र ब्रह्माण्डको अन्वेषण गर्न सक्छन्’ लेखिएको छ l यस्ता सहभागीलाई उसले ‘भोयजर’ अर्थात ‘लामो यात्राका यात्री’ भनेको छ l

हाईपर र क्रिप्टो

 

हाईपरफण्डलगायतका क्रिप्टो ईन्टरनेटमार्फत संसारभर पुग्दा बैंक अफ इंग्ल्यान्डले क्रिप्टो मूल्यविहीन हुनसक्ने चेतावनी दिएको छ l हाईपरफण्ड क्रिप्टोको कारोबारमा संलग्न भएको हुँदा यसको पनि भविष्य अन्धकारमय हुने कुरामा शंका छैन l क्रिप्टो प्रतिवन्धित बन्दै जाने क्रममा टर्कीले कुनै पनि प्रकारको क्रिप्टोमाथि प्रतिवन्ध लगाईसकेको छ l नाममा ‘करेन्सी’ जोडे पनि यो वास्तविक मुद्रा भने हैन l यसलाई डिजिटल मुद्राको स्वरूप भनिए पनि यसलाई कुनै पनि देश र देशको केन्द्रीय बैंकले प्रत्याभूत गरेको छैन l एक देशमा समानान्तर अर्को मुद्रा चल्न सक्दैन l अचम्म के छ भने नाममा करेन्सी धारण गरे पनि यसलाई किन्न जमानती वा कानुनी मुद्रा (फियट करेन्सी) नै चाहिन्छ l अपवादको रुपमा कहिलेकाहीँ क्रिप्टोले क्रिप्टो किनेको भने हुनसक्छ l क्रिप्टो व्यक्ति व्यक्तिबीच हुने कारोबार हो l यो भौतिक अस्तित्व नभएको तरंग मात्र हो l प्राप्त गर्नेले अंक मात्र प्राप्त गर्छ l हुनत शेयर पनि भौतिक स्वरुपमा नभएर अंकमा देखिन थालेको छ l यसलाई देखाएर क्रिप्टो पनि त्यहि हो भन्ने तर्क आउनसक्ला तर, यस्तो तर्कको कुनै अर्थ हुन्न l शेयरलाइ कम्पनीले प्रत्याभूत गरेको हुन्छ तर, क्रिप्टो कुनै पनि निकाय वा देशले प्रत्याभूत गरेको हुन्न l क्रिप्टो नभनिकन क्रिप्टोकै कारोबार गरिरहेको हाईपरफण्डमा शुरुमा प्रवेश गर्नेले केही लाभ पाए पनि पछि प्रवेश गर्नेको लगानी सुरक्षा कसैले पनि गर्न सक्ने देखिन्न l यसै सन्दर्भमा इंग्ल्यान्डको ‘फाईनान्सियल कन्डक्ट अथोरिटी’ ले यस (हाईपरफण्ड) ले इंग्ल्यान्डमा वित्तीय विकेन्द्रीकरण (डिसेन्ट्रलाईज फाईनान्स) को नाममा अनुमतिबिना वित्तीय सेवाका उत्पादन दिएको र यस्ता सेवा दिनको लागि दर्ता भएर अनुमतिपत्र प्राप्त गर्नुपर्ने हालसम्म हाईपरफण्ड लगायत कुनै पनि दर्ता नभएको बताएको छ l त्यस्तै, लगानीकर्तालाई पनि चेतावनी दिंदै यस्ता अवैध क्षेत्रमा लगानी गरी हुने वा हुनसक्ने  हानिनोक्सानीको जिम्मा लिन नसक्ने बताएको छ l

 

भारत र नेपालमा क्रिप्टो

कुनै पनि क्रिप्टोप्रति अनुदार देखिएको भारतले यसलाई शुरुदेखि नै रुचाएको थिएन र रिजर्भ बैंक अफ इन्डिया (आरबीआई) ले प्रतिवन्ध लगाएको थियो l पछि सर्वोच्च अदालतले वस्तुसरह कारोबार गर्न अनुमति दिएको थियो l अहिले यसको कारोबार वस्तुसरह भईरहेको छ र सेक्युरिटीज एक्सचेन्ज बोर्ड अफ इन्डिया (सेबी) लाई कमोडिटीसरह नियमन गर्ने कानुन निर्माण गर्दैछ l पछिल्लो समयमा भारत सरकारले हाईपरफण्डलाइ पनि निगरानीमा राखेको छ l हाईपरफण्डको बारेमा उजुरी आउन थालेपछि आरबीआई, अर्थ मन्त्रालय र सेबी आदिले कुनै पनि क्रिप्टोको कारोबार नगर्न चेतावनी दिएको छ l अर्थ मन्त्रालयले भर्चुअल करेन्सी मुद्रा हैन र यसमा कानुनी शक्ति छैन भनेको छ l त्यस्तै, आरबीआईले पनि कुनै पनि निकायलाई यस्ता करेन्सी (भर्चुअल) को संचालन वा लेनदेनको अनुमति नदिईएको बताएको छ l आरबीआईले आफ्नै आधिकारिक डिजिटल करेन्सी ‘ई-रुपैयाँ’ छिटै जारी गर्ने योजना बनाएको बताएको छ l भारतमा सन् २०१८ मा अमित भारद्वाज र विवेक भारद्वाज नामक दाजुभाईलाइ बिटक्वाइन माइनिंग गरेको र ८ हजार व्यक्तिको २ अर्ब भारतीय रुपैयाँ ठगि गरेको आरोपमा पुने पुलिसले पक्राउ गरेको थियो l

नेपालमा पनि हालै नेपाल राष्ट्र बैंकले भर्चुअल र क्रिप्टोकरेन्सीको कारोबार नगर्न तथा यससँग सम्बन्धित हाईपरफण्ड जस्ता विभिन्न नामका नेटवर्क मार्केटिंगमा आवद्ध नहुन ध्यानाकर्षण गराएको छ l यस्ता सबै प्रकारका कार्य गैरकानुनी भएको बताउँदै गैरकानुनी वित्तीय औजार भनेको छ l त्यस्तै, गृहमन्त्रालयले ‘गैरकानुनी आर्थिक क्रियाकलाप’ भन्दै क्रिप्टो र हाईपरमा सहभागी नहुन विज्ञप्ति प्रकाशन गरेको छ l ईन्टरनेटबाट हुने यस्ता नेटवर्किंग गतिविधिमा संलग्न हुनेलाई कानुनी कारवाही गरिने व्यहोरा उल्लेख गरेको छ l

 ११ माघ २०७८, आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/401850

कम्पनीको सभा र प्रस्ताव पारित गर्ने विधि

प्रस्ताव पारितमा शेयरको प्रधानता

कम्पनीले आर्थिक वर्ष समाप्त भएको ६ महिना अर्थात् पुष मसान्तभित्र वार्षिक साधारण सभा सम्पन्न गर्नुपर्छ l साधारण सभा देशको संसद जस्तै कम्पनीको सर्वोच्च निकाय हो l साधारण सभाले दिएको अख्तियारीको अधीनमा रहेर कम्पनी सञ्चालन  सञ्चालक समितिले गर्छ l सञ्चालक समिति देशको कार्यपालिका वा सरकार जस्तै हो l कम्पनी ऐन कम्पनीको लागि संबिधान र कम्पनीको प्रवन्धपत्र संसदले बनाएको ऐन र कम्पनीको नियामावली सरकारले बनाएको नियमावली जस्तै हो l कम्पनीको सभा आव्हान गर्ने र प्रस्ताव पारित गर्ने आफ्नै विधि हुन्छ l

कम्पनीको सभा

कम्पनीका साधारण र विशेष गरी दुईप्रकारका सभा हुन्छन l वार्षिकरुपमा गर्ने सभालाई साधारण र आवश्यकताअनुसार जुनसुकै बेला गरिने सभालाई विशेष भनिन्छ l साधारण सभामा सामान्य र विशेष दुवै प्रकारका प्रस्ताव पेश हुन्छन् l पब्लिक कम्पनीले साधारण र विशेष सभा आव्हान गर्न क्रमशः कम्तिमा २१ र २५ दिन अगावै शेयरधनीको ठेगानामा सभा हुने स्थान, मिति र छलफल गर्ने विषय खोली शेयरधनीलाई सूचना पठाउनुपर्छ l यही सूचना कम्तीमा दुईपटक राष्ट्रियस्तरको दैनिक पत्रिकामा पनि प्रकाशन गर्नुपर्छ l सभा रजिष्टर्ड कार्यालय रहेको वा अधिकाँश शेयरधनीलाई पायक पर्ने जोडिएको जिल्लामा गर्नुपर्छ l सभामा सञ्चालक आफैँ उपस्थित हुनुपर्छ तर, शेयरधनीले अर्को शेयरधनीलाई प्रतिनिधि (प्रोक्सी) नियुक्त गर्नसक्छ । कुनै पनि सभाले वैधानिता पाउनको लागि कम्पनीले नियमावलीमा गणपुरक संख्या तोक्नसक्छ l नियमावलीमा तोकिएमा सोहीअनुसार र नतोकिएमा शेयर सङ्ख्याको ५० प्रतिशतभन्दा बढी शेयरको प्रतिनिधित्व हुनेगरी कम्तिमा ३ जना शेयरधनी स्वयम वा प्रतिनिधिमार्फत उपस्थित हुनुपर्छ l गणपुरक संख्या नपुगेमा कम्तिमा ७ दिनको सूचना दिनुपर्छ र यतिबेला २५ प्रतिशत शेयरको प्रतिनिधित्व हुनेगरी कम्तीमा ३ जना शेयरधनी स्वयं वा प्रतिनिधिमार्फत उपस्थित भएमा सभा गर्न सकिन्छ ।

 प्रस्ताव र पारित

कुनै पनि सभाको अध्यक्षता कम्पनीको अध्यक्ष र निजको अनुपस्थितिमा सञ्चालकमध्येबाट गर्नुपर्छ । सभामा छलफल गरिने सबै विषय प्रस्तावको रुपमा पेश हुन्छ र पारित भए वा नभएको घोषणा अध्यक्षले गर्नुपर्छ l मतदान गरिएको प्रत्येक विषयमा सभाको बहुमत शेयरधनीको रायलाई सभाको निर्णय मानिन्छ । प्रस्तावमाथि राय लिँदा अध्यक्षले हात उठाउन लगाई, ध्वनीमत लिई, मतपत्रको उपयोगलगायत अन्य उपयुक्त प्रक्रिया अवलम्बन गर्न सकिन्छ l सामान्य प्रस्तावको लागि सामान्य बहुमत भए पुग्छ तर, विशेष प्रस्ताव पारित गर्न उपस्थित शेयरधनीमध्ये ७५ प्रतिशत शेयरको प्रतिनिधित्व गर्ने शेयरधनीले प्रस्तावको पक्षमा मत दिनुपर्छ l पक्ष र विपक्षमा मत बराबर भएमा अध्यक्षले निर्णायक मत दिनुपर्छ ।

विशेष सभा र प्रस्ताव

कम्पनी ऐन, २०६३ दफा ८२(१) मा कम्पनीको सञ्चालक समितिले आवश्यक परेमा जुनसुकै बेला विशेष सभा बोलाउन सक्ने व्यवस्था गरेको छ l त्यस्तै, सोही दफाको उपदफा २ मा कम्पनीको हिसाब किताबको जाँचबुझ गर्दा कुनै कारणले विशेष सभा बोलाउन आवश्यक देखिएमा लेखापरीक्षकले त्यस्तो सभा बोलाउन सञ्चालक समितिलाई अनुरोध गर्नसक्ने र सो बमोजिम विशेष सभा बोलाउनुपर्छ l सभा नबोलाएमा सो कुरा खुलाई कम्पनी रजिष्ट्रार कार्यालयमा निवेदन दिनसक्ने र कार्यालयले विशेष सभा बोलाई दिनसक्ने व्यवस्था छ । सोही दफाको उपदफा ३ मा कम्पनीको चुक्ता पूँजीको कम्तीमा १० प्रतिशत शेयर लिने शेयरधनी वा शेयरधनी सङ्ख्याको कम्तीमा २५ प्रतिशत शेयरधनीले कारण खुलाई विशेष सभा बोलाउन माग गरेमा सञ्चालक समितिले ३० दिनभित्र विशेष सभा बोलाउनुपर्छ । यसरी शेयरधनीले माग गर्दा पनि कम्पनीले विशेष सभा नबोलाएमा सो कुरा खुलाई रजिष्ट्रार कार्यालयमा उजूरी गर्नसक्ने र त्यस्तो उजूरी परेमा कार्यालयले त्यस्तो सभा बोलाई दिनसक्ने व्यवस्था छ । यसबाहेक निरीक्षण जाँचको फलस्वरुप वा कुनै कारणले विशेष सभा बोलाउन आवश्यक देखिएमा रजिष्ट्रार कार्यालयले त्यस्तो सभा स्वयं बोलाउन वा सञ्चालक समितिमार्फत बोलाउन लगाउन सक्ने व्यवस्थासमेत छ ।

कम्पनी ऐन, २०६३, दफा ८३ अनुसार (१) अधिकृत पूँजी वृद्धि, (२) शेयर पूँजी घटाउने वा हेरफेर, (३) नाम वा मुख्य उद्देश्य परिवर्तन, (४) कम्पनी गाभिने, (५) बोनस शेयर जारी गर्ने, (६) आफ्नो शेयर आफै खरिद गर्ने, (७) डिस्काउण्टमा शेयर बिक्री गर्ने, (८) प्राइभेट कम्पनी पब्लिक कम्पनीमा वा पब्लिक कम्पनी प्राइभेट कम्पनीमा परिणत हुने विषय र (९) कम्पनी ऐन वा कम्पनीको नियमावलीमा कम्पनीले विषेश प्रस्ताव पारित गर्नुपर्ने भनिएको अन्य विषय विशेष प्रस्तावका रुपमा साधारण वा विशेष सभामा पेश गर्नुपर्छ l

त्यस्तै, कम्पनी ऐनको दफा १०५ अनुसार सञ्चालकको अख्तियारीमा लगाईएको प्रतिवन्धअनुसारका प्रस्तावमा पनि विशेष सभा गरेर मात्र कार्यान्वयन गर्नुपर्छ l यस अन्तर्गत (१) आफूले सञ्चालन गरी आएको एक वा एकभन्दा बढी व्यवसाय (अन्डरटेकिङ) को ७० प्रतिशतभन्दा बढी व्यवसाय कुनै तरिकाबाट कसैलाई हक छाडिदिँदा, (२) नियमित व्यवसायिक कारोबारको सिलसिलामा कम्पनीले बैंक वा वित्तबाट ६ महिनाभन्दा कम अवधिको लागि लिएको ऋण सुविधाबाहेक चुक्ता पूँजी र सञ्चित नाफाको जम्मा रकमभन्दा बढी हुने गरी ऋण लिन र (ग) कम्पनीको कर्मचारी वा आफ्नो व्यवसाय प्रवर्द्धनको लागि दिएको अनुदान, चन्दा, उपहार आदिमा गरिएको खर्चबाहेक एक आर्थिक वर्षमा एक लाख रुपैयाँ वा कम्पनीको विगत तीन आर्थिक वर्षको सरदर खुद नाफाको एक प्रतिशतले हुन आउने रकममध्ये जुन कम हुन्छ, सो रकमभन्दा बढी रकमको चन्दा, अनुदान वा दान दिन पनि विशेष प्रस्ताव पारित गर्नुपर्छ l

केही दुबिधाको चर्चा

गणपुरक संख्या, शेयरधनी र शेयर सङ्ख्यामा प्रायशः दुविधा देखिएको छ l साधारण वा विशेष प्रस्ताव पारित गर्न चाहिने संख्या व्यक्ति (शेयरधनी) वा शेयर संख्या यसमा अलमल जस्तो देखिन्छ l समाचार लेखनमा पनि कम्पनीको सभालाई सहकारीको सभासँग तुलना गरेर व्यक्ति गणना गरेको देखिन्छ l सहकारी र कम्पनीको सभाको कार्यविधिमा व्यापक अन्तर छ l सहकारीमा व्यक्ति प्रधान हुन्छ भने कम्पनीमा शेयरको प्रधानता हुन्छ l सहकारीमा हरेक शेयरधनीको एक मत हुन्छ भने कम्पनीमा एक शेयरको एक मत हुन्छ l कम्पनी ऐनअनुसार फरक मताधिकार भएको शेयर पनि जारी गर्न सकिन्छ l तर, नेपालमा यस्तो प्रकारको शेयर देखिएको छैन l कतिपय देशले मताधिकारसहित र मताधिकाररहित शेयर जारी गर्ने व्यवस्था गरेका हुन्छन l गणपुरकको गणना गर्दा मानौं कुनै कम्पनीको शेयर सङ्ख्या १० हजार कित्ता र शेयरधनी सङ्ख्या १५ जना भएमा सभामा सबै वा यसको बहुमत  शेयरधनी उपस्थित हुनुपर्दैन l गणपुरकको लागि कम्तिमा ५ हजार १ कित्ता धारण गर्ने शेयरधनी वा तिनका प्रतिनिधि उपस्थित भएमा गणपुरक पुगेको मानिन्छ l सामान्य प्रस्ताव पारित गर्न यस (शेयर सङ्ख्या) को बहुमत भए पुग्छ l गणपुरकको सामान्य नियम यही हो तर, कम्पनीको नियमावलीमा ६० प्रतिशत शेयर संख्याको प्रतिनिधित्व गर्ने शेयरधनी उपस्थित हुनुपर्ने भन्ने व्यवस्था गरेमा सोहीअनुसार हुन्छ l विशेष प्रस्ताव पारित गर्न ५१ प्रतिशतलाई गणपुरक मानिएमा यसको ७५ प्रतिशत अर्थात् झन्डै ३८ प्रतिशतले प्रस्तावको पक्ष वा विपक्षमा मत दिएमा प्रस्ताव पारित वा अस्विकार हुन्छ l त्यस्तै, ६० प्रतिशतलाई गणपुरक मानिएमा यसको ७५ प्रतिशत अर्थात् ४५ प्रतिशतले प्रस्तावको पक्ष वा विपक्षमा मत दिएमा प्रस्ताव पारित वा अस्विकार हुन्छ l 

४ माघ २०७८. आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/401468

शेयर प्रिमियम विवाद

कम्पनीको आम्दानी हो कि पूँजी

महालेखा परीक्षक (मलेप) को ५८औं प्रतिवेदन, २०७८ ले शेयर प्रिमियमलाई कम्पनीको आम्दानीमा लेखांकन गरी लाग्ने आयकर र जरिवानासहित असुल गर्न टिप्पणी लेखेपछि विभिन्न विधिले प्राप्त भएको प्रिमियम आम्दानी हो कि पूँजी हो भन्ने बहसको विषय बनेको छ l खासमा यो बहस र विवादको विषयको नै थिएन l यसै सन्दर्भमा नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्टस् संघ (एक्यान) ले पनि ‘शेयर प्रिमियम’ सम्बन्धी अध्ययन प्रतिवेदन, २०७८ सार्वजनिक गरेको छ l

मलेप र एक्यान प्रतिवेदन

मलेप प्रतिवेदन, २०७८ को अर्थमन्त्रालय खण्ड अन्तर्गत ६२ नं. मा कम्पनीले कुनै पनि विधिले प्राप्त गर्ने प्रिमियम रकमलाई विवादास्पद बनाईएको छ l प्रिमियम रकमलाई पनि कम्पनीको आम्दानी मानी कर लगाउनुपर्ने निचोड देखिन्छ l ‘गत वर्ष (५७औँ प्रतिवेदन, २०७७) को प्रतिवेदनमा ठूला करदाता कार्यालयमा दर्ता भएका ५ वटा वाणिज्य बैंक र एउटा बिमा कम्पनीले नाफा बाहेकको ७ अर्ब १३ करोड २३ लाख रुपैयाँ रकम लाभांश वितरण गर्दा २ अर्ब १३ करोड ९७ लाख रुपैयाँ राजश्व छुट हुन गएको छ’ प्रतिवेदनमा भनिएको छ l प्रतिवेदनमा ‘आन्तरिक राजश्व विभाग (आरावि) र ठूला करदाता कार्यालयले उक्त छुट रकम असुल गर्ने प्रक्रिया अवलम्बन नगरी आराविका महानिर्देशकस्तरको २०७८/१/२० को निर्णयबाट शेयर प्रिमियमलाई निकायको आयमा गणना गर्न नपर्ने  भनी आयकर निर्देशिकाबाट व्याख्या भएको उल्लेख गरे तापनि सो व्याख्या आयकर ऐनको दफा १३९ र १४२ प्रतिकूल देखिन्छ l यस वर्ष पनि २४ वटा वाणिज्य बैंक र १३ वटा बिमा कम्पनीले एफपीओ (फर्दर पब्लिक अफरिंग) र शेयर लिलामीमार्फत २०७३/०७४, २०७४/०७५, २०७५/०७६ र २०७६/०७७ मा आम्दानी गरेको ११ अर्ब ६३ करोड ३० लाख रुपैयाँमा ३० प्रतिशतले हुने कर ३ अर्ब ४८ करोड ९९ लाख रुपैयाँ राजश्व छुट हुन् गएको सम्बन्धमा छानविन गरी असुल गर्नुपर्ने देखिन्छ’ भनिएको छ l

मलेपले यस्तो टिप्पणी गरेपछि एक्यानले पनि यसै विषयमा अध्ययन प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको छ l एक्यानले ‘कुनै पनि कम्पनीले अङ्कित मूल्यभन्दा बढि मूल्यमा शेयर निर्गमन गरी हिताधिकारी (शेयरधनी) बाट प्राप्त हुने रकम आयकर ऐनको दफा ३ अन्तर्गत करयोग्य आय हुने वा नहुने विषय र त्यसरी प्राप्त रकम हिताधिकारी (शेयरधनी) लाई वितरण वा पूँजीकृत गर्दा आयकर ऐनको दफा ५६(३) ले उल्लेख गरे बमोजिमको लाभांशकोरुपमा नाफा बाहेकको लाभांश वितरण हुने की नहुने भन्ने सम्बन्धमा’ अध्ययन गरेको थियो l शेयर प्रिमियम कर्पोरेट शब्द हो, कर शब्द होइन । शेयर प्रिमियमबाट बोनस शेयर जारी गर्ने गरी पूँजीकरण गरिएमा कर लेखाङ्कनका लागि त्यो (शेयर प्रिमियम) ‘पूँजी योगदान’ मै रहन्छ अर्थात कर लेखाङ्कनको कारोवार नै हुँदैन । कर लेखाङ्कनमा असरै नगर्ने हुनाले कर लाग्ने वा नलाग्ने भन्ने कुरै भएन । एक व्यक्तिको ‘पूँजी योगदान’ (शेयर प्रिमियम) अर्को व्यक्तिमा सर्ने भएकाले यसबाट निकायलाई कुनै पनि लाभ नहुने भएकाले निकायलाई कर लगाउनु न्यायोचित समेत रहँदैन । एक्यानले निष्कर्षमा भनेको छ l

शेयर प्रिमियमको कानुन

शेयर प्रिमियमको तालुकी कानुन कम्पनी ऐन, २०६३ हो l ऐनको दफा २(ल) मा ‘प्रिमियम मूल्यको शेयर भन्नाले शेयरको अङ्कित मूल्यभन्दा बढी मूल्यमा बिक्री हुने गरी कम्पनीले जारी गरेको शेयर सम्झनुपर्छ’ भनेर परिभाषा गरेको छ । ऐनको दफा २९(१) मा ‘धितोपत्रसम्बन्धी प्रचलित कानून बमोजिम धितोपत्रको सार्वजनिक निर्गमन (निष्काशन) गर्नसक्ने कुनै पब्लिक कम्पनीले धितोपत्रसम्बन्धी प्रचलित कानूनमा उल्लिखित शर्त तथा अवस्था बमोजिम प्रिमियम मूल्यको शेयर जारी गर्न सक्नेछ । तर, प्राइभेट कम्पनी वा धितोपत्रसम्बन्धी प्रचलित कानूनबमोजिम धितोपत्रको सार्वजनिक निर्गमन गर्ने व्यवस्था नगरेको अन्य पब्लिक कम्पनीले दायित्वभन्दा सम्पत्ति बढी भएको अवस्थामा साधारणसभाबाट स्वीकृति लिई प्रिमियम मूल्यको शेयर जारी गर्न सक्नेछ’ भनेको छ l दफा २९(२) मा अङ्कित मूल्यभन्दा बढि रकम ‘प्रिमियम खाता’ खोली जम्मा गर्नुपर्नेछ भन्ने व्यवस्था छ l यस्तो रकमको उपयोग सम्बन्धमा दफा २९(३) मा उल्लेख गरिएको छ l उक्त दफाअनुसार यस्तो रकम (१) जारी नगरिएको शेयर पूँजीमध्येबाट शेयरधनीलाई पूर्ण मूल्य चुक्ता भएको बोनस शेयर जारी गर्न, (२) फिर्ता हुने कुनै अग्राधिकार शेयर फिर्ता गर्दा तिर्नुपर्ने प्रिमियमको सम्बन्धमा रकम व्यवस्था गर्न, (३) कम्पनीले गरेको प्रारम्भिक खर्च मिन्हा गर्न, र (४) कम्पनीको शेयर जारी गर्ने सम्बन्धमा भएको खर्च वा भुक्तानी गरिएको कमिशन वा डिस्काउण्ट रकम व्यहोर्न वा शोधभर्ना गर्न खर्च गर्न सकिन्छ l

आम्दानी कि पूँजी

शेयर प्रिमियम कम्पनीको आम्दानी हो कि पूँजी भन्ने विषयमा प्रवेश गर्नुभन्दा पहिला कुनै पनि कानुन निर्माणको मूल उद्देश्यलाइ बुझ्नुपर्ने हुन्छ l कुनै पनि ऐनको निर्माण किन भएको रहेछ त्यसको उद्देश्य ऐनको ‘छोटो’ र ‘लामो’ नामले प्रष्ट पार्छ l आयकर कानुनको छोटो  नाम ‘आयकर ऐन, २०५८’ ले नै यसको मूल उद्देश्य आयसम्बन्धी विषयमा आयकर लगाउने हो भन्ने प्रथम दृष्टिमै बुझिन्छ l यसको लामो नाम ‘आयकरसम्बन्धी कानूनलाई संशोधन र एकीकरण गर्न बनेको ऐन, २०५८’ रहेको छ l यसले पनि छोटो नाम जत्तिकै अर्थ दिन्छ l अब यतिले पनि नबुझिएमा कुनै पनि ऐनको प्रस्तावना ‘ऐनको मूल उद्देश्य हेर्ने सुनौलो साँचो’ भनेर पटकपटक न्यायिक व्याख्या भइसकेको छ l आयकर ऐन, २०५८ को प्रस्तावनामा ‘मुलुकको आर्थिक विकासको लागि राजस्व सङ्कलन गर्ने प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाई राजस्व परिचालनलाई अभिवृद्धि गर्न आयकरसम्बन्धी कानूनलाई संशोधन र एकीकरण गरी समयानुकूल बनाउन वाञ्छनीय भएकोले’ भनिएको छ l आयसम्बन्धी विषयलाई एकीकृत गरी आयकर लगाउने प्रयोजनको लागि आयकर कानुन निर्माण भएको हो l जुन कार्य गर्दा कम्पनी वा व्यक्तिले आय प्राप्त गर्छ त्यसमा मात्र आयकर लाग्छ l कम्पनीले पूँजी उठाउँदा अङ्कित मूल्यभन्दा बढी उठाएको प्रिमियम रकम कम्पनीको आम्दानी हैन भन्ने कुरा कम्पनी ऐनको दफा दफा २९(२) ले गरेको व्यवस्थाले प्रष्ट पारेको छ l

कम्पनीले शेयर बेचेर प्राप्त गरेको रकम पूँजी हो l यस्तो शेयर अङ्कित वा प्रिमियम मूल्यमा बेच्न सक्छ l प्रिमियम शेयरधनीले तिरेको अतिरिक्त पूँजी हो l कम्पनी ऐन दफा २९(३)(क) को व्यवस्थामा जेसुकै भाषा भए पनि  शेयरधनीलाई गरिएको ‘पूँजी फिर्ता’ हो l आयकर ऐन दफा ५३(५) र (६) ले यस्तो पूँजी फिर्तामा कर नलाग्ने व्यवस्था गरे पनि कर प्रशासनले लगाईरहेको ‘लाभांश कर’ असान्दर्भिक छ l प्रिमियम रकम कम्पनीको आम्दानी नभएकोले यसलाई करयोग्य आय मानेर कर लगाउनुपर्छ भन्ने मलेपको टिप्पणी र पूँजी फिर्ता हुँदा पनि यसलाई ‘वितरण वा लाभांश’ मानेर लाभांश कर लगाईरहनु अनुचित छ l त्यस्तै, जफत गरिएको शेयर र नबिकेको हकप्रद शेयर लिलामीमा बेचेर तथा कम्पनी घटीबढीमा गाभ्दा पनि प्रिमियम प्राप्त हुन्छ l यी सबै प्रकारले प्राप्त हुने प्रिमियम रकम कम्पनीको आम्दानी हैन र अतिरिक्त पूँजी हो, जुन पूँजी बोनस शेयरको रुपमा शेयरधनीलाई नै फिर्ता पनि हुनसक्छ वा कम्पनीमै शेयर प्रिमियम खातामा जम्मा भएर सदाकाल रहन पनि सक्छ l कम्पनीले पूँजीबाट उद्देश्यअनुसारको कार्य गरेर प्राप्त गरेको रकम मात्र आम्दानी वा नाफा हो l

२७ पुष २०७८, आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/401063

सञ्चित वा जगेडा कोष

 कम्पनी मजबुतीको दीर्घकालीन आधार

‘अमुक कम्पनीले उदार भएर लाभांश दियो’ र ‘अमुक कम्पनीले दिनसक्ने जति पनि दिएन’ यस्ता टिप्पणी शेयरबजारमा थुप्रै सुनिन्छ l नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेड (नेप्से) मा सूचीकृत अधिकाँश कम्पनीले भाँडो रित्याएर लाभांश बाँड्ने गर्छन् l यस्ता लाभांश नगदभन्दा बढी बोनसको रुपमा जारी हुन्छ l कम्पनीका सञ्चालक र व्यवस्थापक पनि कसरी बढी बोनस जारी गर्न सकिन्छ भन्ने ध्याउन्नमा हुन्छन् l केन्द्रीय बैंकले तोकेरै वितरणयोग्य नाफाको अमुक प्रतिशत बोनस लाभांश देउ भनेपछि यस्ता सञ्चालक र व्यवस्थापकको लागि ‘बाँदरलाई लिस्नो’ भएको छ l कम्पनीले बढी बोनस देखाउन करवापतको नगदलाई समेत बोनस शेयर जारी गराएर करको दायित्व शेयरधनी माथि थोपरेका छन् l बोनसले कम्पनीको चुक्ता पूँजी बढ्दा यसको भारले दिनानुदिन थिचिंदै गएको छ तर, यसको कसैलाई केही मतलब नै छैन l कम्पनी मजबुती चुक्ता पूँजी हैन, सञ्चित नाफा वा जगेडाले हुन्छ भन्ने एकादेशको लोककथा जस्तो हुँदै गएको छ l नेप्सेमा सूचीकृत एकादुई कम्पनीसंग बाहेक अधिकाँश कम्पनीको जगेडा कोषमा रकम छैन बराबरै छ l

 सञ्चित वा जगेडा कोष

कम्पनी स्थापनापश्चात यसका शेयरधनीले लिन कबुल गरेको शेयरवापतको रकम दिन्छन l यही रकम कम्पनीले उद्देश्यअनुसारको कार्यमा लगाउँछ र नाफा आर्जन गर्छ l कम्पनीले उद्देश्यअनुसारको कार्य गरी प्राप्त गरेको आम्दानीलाई ‘संचालन आम्दानी’ भनिन्छ l कम्पनी ऐन, २०६३ को दफा १०८(१) अनुसार कम्पनीले नेपाली वा अंग्रेजी भाषामा रीतपूर्वक लेखा राख्नुपर्छ l दफा १०८(२) अनुसार यस्तो हिसाब कम्पनीको कारोबारको यथार्थ स्थिति स्पष्टरुपमा प्रतिविम्वित हुने गरी प्रचलित कानूनबमोजिम अधिकारप्राप्त निकायले लागू गरेको लेखामान (एकाउन्टिंग स्ट्याण्डर्ड) अनुरुप दोहोरो लेखाप्रणालीमा आधारित रही पालना गर्नुपर्ने अन्य शर्त तथा व्यवस्थाअनुरुप राख्नुपर्ने हुन्छ l कम्पनीले आर्जन गरेको आम्दानीबाट संचालन खर्च (कार्यालयको भाडा, इन्धन खर्च, मर्मतसम्भार, मसलन्द आदि), कर्मचारी खर्च (तलब, भत्ता, उपदान कोष, सञ्चयकोष, विदावापतको रकम, चाडपर्व खर्च, बोनस आदि) र  आयकर आदि कटाएर बाँकी रहेको रकम खुद नाफा हुन्छ l यस्तो खुद नाफाको पनि कम्पनी ऐन, २०६३ दफा १८२(६) अनुसार बाँडफाँड हुन्छ l यो व्यवस्था नियमन हुने र नहुने दुवै कम्पनीको लागि लागु हुन्छ l

कम्पनीले कुनै आर्थिक वर्षमा भएको नाफाबाट लाभांश वितरण गर्नुभन्दा पहिले पूर्वसञ्चालन खर्च, प्रचलित कानून बमोजिम अधिकारप्राप्त निकायद्वारा निर्धारित लेखामान अनुसार गर्नुपर्ने ह्रासकट्टी, प्रचलित कानून बमोजिम नाफाबाट भुक्तानी गर्नुपर्ने वा छुट्याउनुपर्ने रकम वा विगतका आर्थिक वर्षमा भएको सञ्चित नोक्सानीको रकम पूर्णरुपमा कट्टा गर्नुपर्छ l त्यस्तै, सोही दफाको प्रतिवन्धात्मक वाक्यांशमा लाभांश वितरण गर्नुभन्दा पहिले कुनै रकमको जगेडा वा सञ्चित कोष खडा गर्नुपर्ने सम्बन्धमा प्रचलित कानूनले कुनै व्यवस्था गरेको रहेछ भने त्यस्तो कोष खडा नगरी लाभांश वितरण गर्न नसक्ने व्यवस्था गरेको छ l प्रतिवन्धात्मक वाक्यांश बैंक र बिमा जस्ता नियमन हुने व्यवसायिक निकायको लागि गरिएको व्यवस्था हो l

ऐनको व्यवस्थाअनुसार नाफानोक्सान हिसाबकिताबबाट देखिएको खुद नाफाको पनि बाँडफाँड गरेर लाभांश बाँड्न सकिने रकमबाट पनि केही रकम बचाएर राखिने जगेडालाई ‘सञ्चित वा स्वतन्त्र जगेडा कोष’ भनिन्छ l यस्तो किसिमको जगेडा भविष्यको लागि बचत जस्तै हो र उपयोगको दृष्टिले शर्तरहित हुन्छ l हरेक आर्थिक वर्षको लाभांश बाँड्न सकिने सबै रकम लाभांशको रुपमा शेयरधनीलाई बाँड्दा शेयरधनी खुशी भए पनि कम्पनी संचालनको क्रममा भविष्यमा आउनसक्ने सम्भावित जोखिम वा संकटलाई सम्बोधन गर्दैन l सूचीकृत कम्पनीले नियामकीय निकायले तोकेको जगेडा कोषमा रकम राख्नेबाहेक पछिल्लो समयमा सञ्चित वा जगेडा कोषमा रकम राखेका छैनन् l वितरणका लागि उपलब्ध सबै रकम लाभांशकोरुपमा वितरण गरेर सकाएका छन् l कम्पनीको वित्तीय स्वास्थ्यका लागि यस्तो अभ्यासलाई उचित मान्न सकिन्न l कम्तिमा पनि हरेक कम्पनीले वितरणयोग्य नाफाको कम्तिमा १० प्रतिशत रकम यस्ता कोष राखेमा त्यसको लाभ कम्पनी र शेयरधनी दुबैको लागि हो l  

सञ्चित कोषको उपादेयता  

सतहीरुपमा हेर्दा वितरणयोग्य रकम शेयरधनीको हक लाग्ने हुँदा यस्ता रकम शेयरधनीलाई नै दिनुपर्छ भन्ने भनाई पनि आउँछ l तर, सैद्धान्तिकरुपमा जुनसुकै नाम दिइएको जगेडा कोषको रकम शेयरधनीकै रकम हो l सञ्चित जगेडा किन खडा गर्ने भन्ने विषयमा निम्नलिखित आधारबाट प्रष्ट पार्न सकिन्छ l

१.       स्थायी स्रोत : यस्ता कोषमा हरेक वर्ष  निरन्तर केही रकम राख्दै जाँदा त्यो रकमले स्थायी स्रोतको रुपमा कार्य गर्छ l संधैभरी बजारबाट स्रोत परिचालन गर्न सकिने अवस्था हुन्न र यस्तो बेलामा यस्ता कोषले काम दिन्छ l ‘भकारीमा अन्न भए नङले कोट्याएर पनि खान सकिन्छ’ भन्ने परम्परागत भनाइ त्यसै चलेको हैन l भकारीमा अन्न पनि छैन, बाहिर गएर कमाएर ल्याउन सकिने अवस्था पनि छैन भने भोकै मर्नेबाहेक विकल्प हुन्न l कम्पनीले पनि भकारी (जगेडा) मा केही रकम राखेको अवस्थामा सङ्कटकालिन अवस्थामा त्यसलाई परिचालन गरेर सङ्कट टार्न सकिने हुन्छ l यस्ता कोषले कम्पनीको व्यवासायिक अवसरलाई विस्तार गर्न मद्दत गर्छ l 

 

२.         लागतविहिन : यस्ता कोषको कुनै लागत हुदैन l आफ्नै भएकोले यसको ब्याज, शुल्क, महसुल केही तिर्नुपर्दैन l व्यवसायिक सम्भावनाक लागि थप पूँजी आवश्यक पर्दा थप शेयर (हकप्रद वा बोनस) जारी गर्दा त्यसवापत लागत तिर्नुपर्छ l त्यस्तै ऋणपत्र वा सापटी आदि लिँदा पनि त्यसको लागत अलग्गै हुन्छ l तर, कम्पनीसंग यस्ता कोष छन् भने त्यसलाई कुनै शुल्क तिर्नुपर्दैन र लागतरहित हुन्छ l यस्ता रकम परिचालन गरेर बढी लाभ लिन कम्पनी सक्षम हुन्छ र अन्ततः त्यसको लाभ लिने शेयरधनी हुन्छन l

 

३.       घाटा पूर्ति : कम्पनीले व्यवसाय संचालन गर्दा जुनसुकै बेला ठुलो घाटा वा जोखिम व्यहोर्नुपने किसिमको सङ्कट आइपर्ने सक्छ l उदाहरणको लागि नेपाल सरकारले मेलम्ची आयोजनाको चिनियाँ ठेकेदार कम्पनीसंग ठेक्का तोडेपछी  चिनियाँ बैंकको लागि प्रतिसुनिश्चितता (काउन्टर ग्यारेन्टी) दिएका नेपालका बैंक अफ काठमाडौं र हिमालयन बैंकबाट ६०/६० करोड रुपैयाँ लिएको थियो l उक्त रकम नेपालका दुइ बैंकलाई चिनिया बैंकले दिनुपर्नेमा अहिलेसम्म दिएका छैनन् l यस्तो बेलामा यस्तै सचित कोषले काम गर्छ र सम्भावित घाटा रोक्न वा कम्पनी नै टाट पल्टिनबाट रोक्छ l 

 

४.      शेयर मूल्य वृद्धि :  कम्पनीको सञ्चित कोष बढ्दै जाँदा शेयर मूल्यमा पनि वृद्धि आउँछ l कम्पनीको शेयर मूल्य कम्पनीको सम्पत्ति, जगेडा, भावी सम्भावना तथा अवसर र मूल्य बढ्ने अनुमान (स्पेकुलेसन) ले बढ्छ l संचिति बढ्दै जाँदा नेटवर्थ पनि बढ्ने हुदा यसको सिधा प्रभाव शेयर मूल्यमा पर्छ l

निचोडमा, सञ्चित वा जगेडा कोष कम्पनीको लागि मजबुतीको आधार हो l यसले कम्पनी र शेयरधनी दुबैको लागि अवसरको सिर्जना गर्छ l आफ्नो शेयर आफैँ किन्नका लागि यस्ता जगेडा कोष उपयोगमा आउँछ र यसको लाभ स्वत: शेयरधनीले नै पाउँछन् l पूँजीको भार थप्न मरिहत्ते गरेर लागिपरेका केन्द्रीय बैंक र बिमा समितिले यसको महत्वलाई हृदयंगम गरी सञ्चित जगेडा वा कोष बढाउन लगाउनु अत्यन्तै जरुरी छ l

२० पुष २०७८, आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/400649

बोनस शेयरको सैद्धान्तिक पक्ष

पूँजी हैन, संचिति बढाउन आवश्यक

नेपालको शेयरबजार बोनस शेयरमय छ l म्युचुअल फण्डबाहेक सबै समूहका झन्डै ९५ प्रतिशत कम्पनीले बोनस शेयर जारी गर्छन l नियामकसमेत बोनस शेयर जारी हुने सैद्धान्तिक आधारको खोजी नगरी मात्रा तोकेर निर्देशन जारी गर्दै हस्तक्षेप गर्छन् l बोनस शेयर जारी गर्नै हुन्न भन्ने हैन तर, यसको उपादेयता र प्रयोजन प्रष्ट हुनुपर्नेमा यस विषयमा कहिल्यै छलफल भएन l कम्पनीको आय, जगेडा र नेटवर्थ बढाउने पक्षबाट अहिलेसम्म सोचिएको देखिन्न l कम्पनीका कार्यकारी तहमा बस्नेले वित्तीय प्रक्षेपण बिना नै हरेक वर्ष चुक्ता पूँजीको अंक वृद्धि गरिरहेका छन् l यस्ता अधिकारीका लागि बढी ‘बोनस’ दिएँ भनेर ‘नाक फुलाउने’ बाहेक कम्पनीलाई कति मजबुत र जोखिमवहन गर्नसक्ने बनाए निरुत्तर छ l कार्यकारी तहमा बस्नेबाट बेलाबेलामा ‘बोनस शेयर बेच्छन, आम्दानी गर्छन’ भन्ने हल्का टिप्पणीसमेत आउने गर्छ l बेमौसमी बोनसले कम्पनी अधिपूँजीकृत हुँदै जाँदा पूँजी ‘वाटर्ड’ बन्दै गएको छ l अर्थतन्त्रको आकार र स्रोत परिचालनको अवसर आदिको आधारमा कायम पूँजीले मात्र कम्पनीलाई स्थायित्व दिन्छ नत्र ‘टू बिग टू फेल’ को अवस्था नआउला भन्न सकिन्न l 

बोनस शेयरको कानुन

कम्पनी ऐन, २०६३ दफा २(थ) ले बोनस शेयर भन्नाले कम्पनीको नाफाबाट भएको बचत वा जगेडा कोषलाई पूँजीकरण गरी शेयरधनीलाई अतिरिक्त शेयरको रुपमा जारी गरिएको शेयर र सो शब्दले बचत वा जगेडा कोषलाई पूँजीकरण गरी शेयरको चुक्ता रकम वृद्धि गरेको अवस्थासमेतलाई जनाउँछ भनेको छ l यो परिभाषामा बोनस शेयर जारी हुने दुइवटा अवस्था छ l पहिलो, अतिरिक्त शेयर जारी गरेर शेयरधनीको कित्ता बढ्ने गरी पूँजी वृद्धि गर्ने र दोस्रो, शेयरवापत चुक्ता नभएको रकम चुक्ता गराउने व्यवस्था गरेकोछ । अहिले कम्पनीले जारी गरिरहेको बोनस शेयर पहिलो अवस्था हो । दोस्रो अवस्थाको अभ्यास देखिएको छैन । विशेष अवस्थामा साधारण शेयर जारी गर्दा प्रतिशेयर अंकित मूल्यको ५० प्रतिशतभन्दा बढी रकम माग गर्न पाइँदैन । दोस्रो अवस्था यस्तै ५० प्रतिशत रकम मात्र मागेका कम्पनीको लागि हो । यस्ता कम्पनीले शेयरवापतको रकम चुक्ता नभएसम्म अतिरिक्त शेयर जारी गर्न पाउँदैनन् र शेयरधनीसँग माग गर्नुपर्ने नपुग रकम आर्जित नाफाबाट बोनस शेयरको रुपमा जारी गरी कट्टा गर्दै जान्छन । शेयरवापतको रकम चुक्ता भइसकेपछी मात्र पहिलो अवस्थाअनुसार अतिरिक्त शेयर जारी गर्न पाइन्छ l सामान्यतया: बोनस शेयरको परिकल्पना दोस्रो अवस्थाको लागि गरिएको हो तर, केही सैद्धान्तिक पाटोलाई अंगिकार गरेर पहिलो प्रकारको बोनस शेयर पनि जारी गर्न सकिन्छ l

सैद्धान्तिक पाटो

बोनस शेयरको अत्यन्तै दुरुपयोग हुने देशको सूचीमा सम्भवत नेपाल पहिलो स्थानमा पर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ l शेयर कारोबारीको मुखैमा झुन्डिएको ‘बोनस कति दिन्छ’, ‘कहिले दिन्छ’, र ‘जुनसुकै बेला किन्दा पनि बोनस पाइन्छ कि पाइदैन’ भन्ने प्रश्नले नेपालको शेयरबजारले सैद्धान्तिक पाटो बिर्से झैँ देखिन्छ l झन् केन्द्रीय बैंकले बोनस शेयरको ‘मात्रा’ नै तोकिदिंदा शेयरबजारलाई अझ बढी विकृत बनाएको छ l बोनस शेयर शेयरधनीको कोषको रुपमा रहने संचित नाफा, शेयर प्रिमियम र पूँजी फिर्ता कोष रकम तत् तत् शिर्षकबाट चुक्ता पूँजीमा सार्ने प्रक्रियाबाहेक अरु केही हैन l यसले कम्पनीको चुक्ता पूँजी बढाउने, नेटवर्थ तथा संचिति घटाउने र शेयरधनीको कित्तामा परिमाणात्मक वृद्धि दिनेबाहेक गुणात्मकरुपमा केही पनि दिंदैन l बोनस शेयर जारी हुने सूचनाले केही दिन ‘बेलुन झैँ शेयरको मूल्य फुल्ने’ बाहेक बढ्दो पूँजीको कारण आम्दानी सोही अनुपातमा कायम राख्न संचालन र स्रोत परिचालन खर्च बढ्ने बाहेक गुणात्मकरुपमा प्रतिफल केही हुन्न l यसले स्वस्थ प्रतिस्पर्धा पनि प्रवर्द्धन गर्न सक्दैन र घाँटी रेट्ने किसिमको प्रतिष्पर्धा बढ्दा त्यसको नकारात्मक असर कम्पनी र देश दुबैलाई पर्छ l बोनस शेयर जारी किन हुन्छ भन्ने बारेमा केही सैद्धान्तिक आधारको चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ l

 

१.   संचिति घटाउने - एकातिर संचिति बढाउने कुरा गर्ने अनि बोनस शेयर जारी गर्ने सैद्धान्तिक आधारको चर्चा गर्दा संचिति घटाउने कुरा गर्दा विरोधाभाष जस्तो देखिन्छ l कम्पनीले अत्याधिक संचिति बढाएपछि त्यसमा सरकार लगायतको ‘आँखा’ लाग्ने हुँदा कम्पनीले आवश्यक नपरे पनि त्यसैबाट केही रकमलाई पूँजीकृत गर्दै बोनस शेयर जारी गर्छन l यस्ता कम्पनीले जारी गर्ने बोनस शेयरको प्रष्ट प्रयोजन हुनेहुँदा गुणात्मकरुपमै प्रतिफल दिनसक्छन l  

 

२.    पहुँच वृद्धि - कम्पनीको शेयर संख्या थोरै हुँदा उक्त शेयर सिमित व्यक्ति वा समूहको पकडमा रहने हुँदा अझ धेरैमा कम्पनीको पहुँच पुर्याउन बोनस शेयर जारी गरिन्छ l त्यस्तै शेयर संख्या थोरै हुँदा मूल्य अचाक्ली बढ्ने हुनाले धेरैको पहुँचमा शेयर पुग्न नसक्ने कारण बोनस शेयर जारी गरेर संख्या वृद्धि गराइन्छ l बोनस शेयर जारी हुँदामूल्य पनि समायोजन हुनेहुँदा केही सस्तो जस्तो देखिंदा किन्नेको पहुँचमा पुग्छ l बोनस शेयर जारी गर्न नचाहने कम्पनीले शेयर खण्डिकरण गरेर पनि सङ्ख्या बढाएर पहुँच बढाउँछन् l खण्डिकरण गर्दा पनि मूल्य समायोजन हुन्छ र किन्नेको पहुँचमा पुग्छ l 

 

३.     प्रतिरोधी कब्जा - कतिपय अवस्थामा कम्पनीको शेयर प्रतिरोधी व्यक्तिको हातमा पुगेको जस्तो लागेमा बोनस शेयर जारी गरी प्रतिरोधीको हातबाट शेयर खोस्ने गरिन्छ l सामान्य व्यक्तिको हातबाट पनि यस्ता शेयर खोस्न पनि बोनस शेयर जारी गरिन्छ l

 दरवारको बत्तीको ताप

माघ महिनाको एक दिन वादशाह अकबरले यमुना नदीमा रातभर घाँटीसम्म डुबेर बस्नेलाई १० हजार रुपैयाँ इनाम दिने घोषणा गरे l एकजना व्यक्ति रातभर यमुनामा डुबेर बसि बिहानीपख हाजिर भई इनाम मागे l अकबरले के को आधारमा बस्यौ भनेर सोध्दा ति व्यक्तिले दरबारमा बलिरहेको बत्ती हेरेर बसें भने l यस्तो सुनेपछि बादशाहले बत्तीको तातोमा बसेको भन्दै इनाम नदिई पठाए l ‘बिरबलको खिचडी’ शीर्षक कथाको एक अंश हो l यो प्रसँग उठाउनको कारण मानिसलाई एउटा आड चाहिने रहेछ भन्ने हो l टाढा नै भए पनि पिलपिल देखिएको बत्ती यमुनाको चिसो पानीमा बस्ने आड बन्यो l यदि कम्पनी संचितिले मजबुत छ भने त्यसैको आडमा मूल्य तय हुन्छ l बत्तीको ताप त्यसैको वरिपरी मात्र हो तर, कम्पनीले जुनसुकै नाम दिएको संचिति शेयरधनीको सम्पत्ति हो र यो जुनसुकै बेला शेयरधनीले पाउँछन् नपाए पनि त्यसको मूल्य सम्पत्ति (शेयर) बिक्री गर्दा प्राप्त हुन्छ l एभरेष्ट बैंकको हालै सम्पन्न साधारणसभामा ९ दशक उमेर पूरा गरिसकेका अध्यक्षले ‘रिजर्भमा जम्मा भएको रकम पनि शेयरधनीकै सम्पत्ति हो’ भनी दिएको मन्तव्य सान्दर्भिक छ  l कम्पनीको शेयर मूल्य कम्पनीको सम्पत्ति, जगेडा, भावी सम्भावना तथा अवसर र मूल्य बढ्ने अनुमान (स्पेकुलेसन) ले बढ्छ l अत: कम्पनीलाई जोखिमबहन गर्नसक्ने र मजबुत बनाउन सकेमा मात्र यसको प्रतिफल दीर्घकालीन हुन्छ नत्र ‘म बुढी भएँ, अर्को वर्षसम्म मरिहाल्छु, छोरी विहे गरेर गईहाल्छे’ भन्दै घरका दलिन झिकेर बाल्ने ‘आमाछोरी’ को कथा जस्तै ‘आमा पनि नमर्ने, छोरीको पनि विहा नभएको’ लोककथाका पात्रको जस्तो अवस्था नहोस भन्ने सोच कम्पनी, शेयरधनी र नियामकले सोच्न ढिला भईसकेको छ l

१३ पुष २०७८, आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/400268

 

बोनस शेयर : शून्य लाभांश

बोनस शेयरले कम्पनीको पूँजी वाटर्ड बन्दै

‘बोनस कति दिन्छ’, ‘बोनस कहिले दिन्छ’, ‘अब किन्दा बोनस पाइन्छ कि पाइन्न’ शेयरबजारमा सर्वाधिक सोधिने प्रश्न नै यही हो भन्दा अत्युक्ति हुन्न l शेयरबजारको समाचार लेख्ने पत्रिकाले सम्भवत सबैभन्दा बढी लेख्ने शब्द र समाचार नै बोनस हो l कम्पनीले घोषणा गरेको लाभांशको समाचार लेख्दा ‘बोनस कति’ र साधारणसभाको समाचार लेख्दा ‘बोनस शेयर मुख्य प्रस्ताव’, र ‘बोनस शेयर पारित गर्न’ भन्ने फुर्को पनि सबैले झुण्ड्याएकै हुन्छन् l साधारणसभा सकिएको समाचारमा पनि ‘बोनस शेयर पारित’ भन्ने नै झुण्डिएको हुन्छ l साधारणसभाको मुख्य प्रस्ताव वार्षिक प्रतिवेदन हुन्छ l वार्षिक प्रतिवेदन पारित नभएसम्म अन्य प्रस्तावमाथि छलफलै हुन्न l हरेक वर्ष साधारणसभाको प्रस्तावमा लाभांश (नगद वा बोनस) नहुन पनि सक्छ तर, वार्षिक प्रतिवेदन संधै हुन्छ l बजार संचालक नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेड (नेप्से) ले समेत कम्पनीले घोषणा गरेको लाभांशको सूचना वेवसाइटमार्फत सार्वजनिक गर्दा पनि ‘बोनस र क्यास डिभिडेन्ट’ भनेर छुट्याउने गरेको छ l यसलाई एकमुष्टरुपमा ‘डिभीडेन्ट डिक्लेरेसन’ मात्र भने पुग्नेमा ‘बोनस र क्यास डिभिडेन्ट’ छुट्याउनुपर्ने जरुरतै छैन l केन्द्रीय बैंकले समेत मात्रा तोकेर बोनस शेयर जारी गर्न निर्देशन दिएपछि कम्पनी संचालक र व्यवस्थापकलाई ‘बाँदरलाई लिस्नो’ जत्तिकै भएको छ l शेयरबजार बोनसमय हुँदा कम्पनीको अन्य पक्ष भने ओझेलमा परेको छ l बोनस शेयरको सैद्धान्तिक पक्षको बारेमा छलफल नहुनुले कम्पनी ‘ओभरक्यापिलाईज्ड’ र शेयरबजारमा शेयरको अधिक आपूर्ति हुन थालेको छ l यसले कम्पनीको पूँजीलाई ‘वाटर्ड’ बनाईरहेको छ भने वित्तीय प्रणालीलाई पनि अस्तव्यस्त बनाएको छ l अर्थतन्त्रअनुसारको पूँजी नहुँदा स्रोत परिचालनमा भएको कठिनाईले ‘घाँटी रेट्ने प्रतिस्पर्धा’ पनि बढ्दै गएको छ l

कानुनमा बोनस शेयर

बोनस शेयरको तालुकी कानुन कम्पनी ऐन, २०६३ दफा २(थ) मा बोनस शेयर भन्नाले कम्पनीको नाफाबाट भएको बचत वा जगेडा कोषलाई पुँजीकरण गरी शेयरधनीलाई अतिरिक्त शेयरको रुपमा जारी गरिएको शेयर सम्झनुपर्छ र सो शब्दले बचत वा जगेडा कोषलाई पुँजीकरण गरी शेयरको चुक्ता रकम वृद्धि गरेको अवस्थासमेतलाई जनाउँछ  भनिएको छ l यो परिभाषाले बोनस शेयर जारी हुने दुइवटा अवस्था देखाएको छ । पहिलो, अतिरिक्त शेयर जारी गरेर शेयरधनीको कित्ता बढ्ने गरी पूँजी वृद्धि गर्ने र दोस्रो, शेयरवापत चुक्ता नभएको रकम चुक्ता गराउने व्यवस्था गरेकोछ । अहिले कम्पनीले जारी गरिरहेको बोनस शेयर पहिलो अवस्था हो । दोस्रो अवस्थाको अभ्यास देखिएको छैन । विशेष अवस्थामा पब्लिक कम्पनीले साधारण शेयर जारी गर्दा प्रतिशेयर अंकित मुल्यको ५० प्रतिशतभन्दा बढी रकम माग गर्नुहुँदैन भन्ने व्यवस्था छ । दोस्रो अवस्था यस्तै ५० प्रतिशत रकम मात्र मागेका कम्पनीको लागि हो । यस्ता कम्पनीले शेयरवापतको रकम चुक्ता नभएसम्म अतिरिक्त शेयर जारी गर्न पाउँदैनन् र नाफालाई पूँजीकरण गरि शेयरधनीसँग माग गर्नुपर्ने नपुग रकम कट्टा गर्दै जान्छन । यस्तो अवस्थामा कम्पनीको चुक्ता पूँजी बढे पनि शेयरधनीको कित्ता बढ्दैन । शेयरवापतको रकम चुक्ता भइसकेपछी मात्र पहिलो अवस्थाअनुसार अतिरिक्त शेयर जारी गरेर पूँजी वृद्धि गर्न सकिन्छ र यस्तो अवस्थामा मात्र शेयरधनीको पनि कित्ता बढ्छ । 

बोनस जारी हुने रकम  

कम्पनी ऐन, २०६३ दफा १७९(१) अनुसार कम्पनीले साधारणसभाबाट लाभांश बाँड्न सकिने रकमबाट विशेष प्रस्ताव पारित गरी बोनस शेयर जारी गर्नसक्ने व्यवस्था छ l यस्तो रकमको बाँडफाँड ऐनको दफा १८२(६) अनुसार हुन्छ l उक्त दफाअनुसार कुनै आर्थिक वर्षमा भएको नाफाबाट पूर्व सञ्चालन खर्च, प्रचलित कानून बमोजिम अधिकारप्राप्त निकायद्वारा निर्धारित लेखामान अनुसार गर्नुपर्ने ह्रासकट्टी, प्रचलित कानून बमोजिम नाफाबाट भुक्तानी गर्नुपर्ने वा छुट्याउनुपर्ने रकम वा विगतका आर्थिक वर्षमा भएको सञ्चित नोक्सानीको रकम पूर्णरुपमा कट्टा गरिसकेपछि र सोही दफाको प्रतिवन्धात्मक वाक्यांशमा रकमको जगेडा वा सञ्चित कोष खडा गर्नुपर्ने सम्बन्धमा प्रचलित कानूनले कुनै व्यवस्था गरेको रहेछ भने त्यस्तो कोष खडा गरेर बाँकी रहेको रकम लाभांश (नगद र बोनस) को रुपमा बाँड्न सकिन्छ l यसलाई संचित नाफा वा स्वतन्त्र जगेडा पनि भनिन्छ l  

त्यस्तै, कम्पनी ऐनको दफा २९(१) अनुसार प्रिमियम मूल्यमा जारी गरिएको रकम २९(३)(क) अनुसार जारी नगरिएको शेयर पुँजीमध्येबाट शेयरधनीलाई पूर्ण मूल्य चुक्ता भएको बोनस शेयर जारी गर्न सकिन्छ l दफा ६५ अनुसार जारी गरिएको अग्राधिकार शेयर फिर्ता गर्न खडा गरिएको पूँजी फिर्ता जगेडा कोषको रकम पूर्ण मूल्य चुक्ता भएको बोनस शेयरको रुपमा नयाँ शेयर जारी गर्नसक्छ l यसका अतिरिक्त धितोपत्र बाँडफाँड निर्देशिका, २०७४ ले तोकेका शर्तसमेत लागु हुन्छ l

बोनस शून्य लाभांश

बोनस शेयरलाई लाभांश भनिए पनि वास्तविक अर्थमा यो लाभांश नै होइन l बोनस जारी गर्दा कम्पनीको वासलातको आकारमा तात्त्विक परिवर्तन नहुने हुँदा कम्पनीको सम्पत्तिमा असर शून्य हुन्छ l वासलातको आकारमा तात्त्विक असर नपारे पनि कम्पनीको चुक्ता पूँजी वृद्धि हुन्छ र जगेडा कोष रकम र नेटवर्थ घट्छ l चुक्ता पूँजीको अंक बढ्ने हुँदा नाफा कमाउन निकै मेहनत गर्नुपर्छ l त्यसैले वर्षैपिच्छे पूँजी बढ्नु (बोनस शेयर) कम्पनीको वित्तीय स्वास्थ्यको लागि हानीकारक हुन्छ l यसको परिणामस्वरूप महँगो मूल्य तिरेर स्रोत परिचालन गर्नुपर्ने हुन्छ l महँगो शुल्क तिरेर प्रचारप्रसार गराउनुपर्छ l यसले  कम्पनीको संचालन खर्च बढाउँछ l बोनस शेयरले मूल्य समायोजन हुँदा शेयरधनीको कित्ता बढे पनि कुल सम्पत्तिको मूल्यमा कुनै प्रभाव पार्दैन l मूल्य समायोजनपश्चात मूल्य तल जाने हुँदा कुल सम्पत्तिको योग पनि सोही अनुपातमा घट्दै जान्छ l बोनस शेयर जारी गर्दा शेयर आपूर्ति बढ्ने हुँदा मूल्यमा गिरावट हुँदैजान्छ l बढ्दो पूँजीले आम्दानीको अंक घटाउँदै जाँदा शेयर मूल्यमा पनि सोही अनुपातमा कमि आउंदै जान्छ l यसको ज्वलन्त उदाहरण शेयरबजारमा जति खोजे पनि भेटिन्छ l

संचित नाफा वा स्वतन्त्र जगेडा, शेयर प्रिमियम र पूँजी फिर्ता कोष यी तीनैवटा रकम शेयरधनीकै कोष भएको हुँदा यी रकमलाई बोनसमार्फत तत् तत् शीर्षकबाट चुक्ता पूँजी शीर्षकमा रुपान्तरण मात्र हुने हुँदा ‘एउटा गोजीबाट अर्को गोजीमा’ सारे जस्तै हो l बोनस जारी गर्दा वासलातको इक्विटी (शेयर पूँजी) शीर्षकमा रहेको माथि उल्लेखित रकम चुक्ता  पूँजीमा सरेर जान्छ l  बोनस शेयर जारी कम्पनीले शेयरधनीमाथि गरेको एकप्रकारको ठगि र शेयरधनीको लागि शून्य लाभांश हो l ‘बोनस दिँदैछ’, ‘बोनस जारी गर्ने कम्पनी राम्रो हो’ भन्दै प्रचार गर्ने केही शेयर कारोबारीका लागि छोटो समयमा पैसा कमाउने सुवर्ण अवसर भए पनि कम्पनी र शेयरधनीका लागि भने सदाकाल अहित हो l बोनस शेयर जारी गर्नैहुन्न भन्ने हैन तर, यसको सैद्धान्तिक पाटोबाट हेर्नुपर्छ l नेपालमा अहिले जे जति बोनस शेयर जारी भएका छन्, यसको सैद्धान्तिक पाटोमा प्रवेश भएकै छैन l बोनस शेयर सित्तैमा दिएको भन्ने जुन प्रचार हुन्छ वास्तवमै यो सित्तै पनि हुन्न र हैन l

६ पुष २०७८, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/399860