कोरोना त्रासदीपछिको शेयरबजार

चिनको वुहानमा प्रत्याशित वा अप्रत्याशितरुपमा देखा परेको कोरोना नामक भाईरसको महामारीले संसारको ‘पावर हाउस’ भनिने युरोप र अमेरिकालाई आच्छुआच्छु पारेको छ । यसले विश्वको अर्थतन्त्र के र कस्तो होला भन्ने चिन्ता पनि थपिदिएको छ । पावर हाउस भनिने देश समेत हायलकायल भएको बेला नेपालमा भने ‘देखिएको छैन वा देखिए पनि लुकाइएको छ’ भन्ने दुबै कुरा आएको छ । यसको यथार्थ जे होला त्यसको खोजी यसकै विज्ञले गर्लान तर, यसको नाममा भएको त्रासद र २ हप्ते स्थानहद (लकडाउन) ले बन्द रहेको नेपालको शेयरबजार खुल्दा के होला भन्ने अर्को त्रासद देखिएको छ ।

कोरोनापछिको शेयरबजार

चिनमा कोरोना भाइरसको उदय अक्टोबरमा भएको भनिए पनि यसको प्रभाव तत्काल देखिएन । कोरोनाको प्रभाव चिनपछि दक्षिण कोरिया, युरोपियन देश र अमेरिकामा बढी देखिएको छ । कोरोना त्रासदको प्रत्यक्ष नकरात्मक असर शेयरबजारमा देखिएको छ । कोरोनाको प्रभाव युरोपमा बढी देखिए पनि संसारका १० ठूला स्टक एक्सचेन्जमा पर्ने बम्बे स्टक एक्सचेन्जको बेन्चमार्क इन्डेक्स सेन्सेक्स सबैभन्दा बढी घटेको छ । सन् २०२० जनवरीदेखि मार्चसम्मको ३ महिना अवधिमा ३७ प्रतिशतले झरेको छ । कोरोनाबाट बढी प्रभावित भनिएका इटाली, फ्रान्स, स्पेन, जर्मनी, बेल्जियम, बेलायत र प्रभाव नदेखिएको भनिएको रसियामा अत्याधिक गिरावट देखिएकोछ । कोरोना उत्पत्ति देश चिनका सांघाई र सेन्जेन स्टक एक्सचेन्जमा तुलनात्मकरुपमा त्यति असर परेको देखिन्न । सांघाई सेन्जेन कम्पोजिट इन्डेक्स सन् २०२० जनवरीदेखि मार्चसम्मको ३ महिने अवधिमा १३ प्रतिशतले मात्र गिरावट अएको थियो । तालिकामा केही देशका शेयरबजारको स्थिति देखाइएको छ ।

केही देशका शेयरबजारको स्थिति

क्रसं	देश	सूचक		फरक (प्रतिशत)	जनवरीदेखि  अप्रिल ३ सम्मको  न्यून विन्दु
		जनवरी	अप्रिल
१	भारत (सेन्सेक्स)	४१,३०६	२७,५९०	३३	२५,९८१
२	रसिया	१,५६४	१,०४९	३२	८३२
३	इटली	२३,८३६	१६,३८४	३१	१४,८९४
४	फ्रान्स	६,०४१	४,१४५	३१	३,७५४
५	लण्डन	७,६०४	५,४१५	२८	४,९९३
६	अमेरिका (डाउजोन्स)	२८,८६८	२१,०५२	२७	१८,५९१
७	नेदरल्याण्ड	६१२	४७१	२३	४०४
८	जापान	२३,२०४	१७८२०	२३	१६,५५२
९	अस्ट्रेलिया	३,६७२	२,८९७	२१	२,६३३
१०	कोरिया	२,१७५	१,७२५	२०	१,४५७
११	हंगकंग (हांगसेंग)	२८,५४३	२३,२३६	१८	२१,६९६
१२	चिन (सांघाई सेन्जेन कम्पोजिट)	३,०८५	२,७६४	१०	२,६६०

गिरावट एक महिनामा

कोरोनाको हल्ला वा वास्तविकता जे आएको भए पनि वर्षको शुरुवात (सन् २०२०) मा प्राय: सबै देशका शेयरबजारको गति उस्तै देखिन्छ । जनवरीदेखि फ्रेबुअरी मध्यसम्म बजार बढ्दो क्रममा देखिन्छ । एक महिना (फ्रेबुअरी १५ देखि २३ - मार्च १५ देखि २३ सम्म) सबैभन्दा बढी गिरावट आएको छ । एक महिने अवधिमा रसियाको शेयरबजारमा सर्वाधिक ४६ प्रतिशतसम्म गिरावट आयो । अप्रिल महिनाको पहिलो हप्तासम्म आइपुग्दा पनि रसियन बजारमा सुधार देखिएको छैन । इटाली, फ्रान्स र बेल्जियममा ३७ प्रतिशतसम्म गिरावट आएको थियो । कोरोना उत्पत्तिस्थल नजिकैको संसारको ठूलो मध्येमा पर्ने हंगकंग स्टक एक्सचेन्जमा १८ प्रतिशतको गिरावट देखिएको छ । युरोपेली देश स्विजरल्याण्डमा भने तुलनात्मकरुपमा थोरै १३ प्रतिशतको गिरावट देखिएको छ । युरोपभन्दा पछि कोरोना पुगेको देश अमेरिकाको डाउजोन्समा युरोपियन बजारकै हाराहारीमा गिरावट आएको छ भने नास्डाकमा तुलनात्मकरुपमा कम गिरावट देखिएको छ । बजारको बढ्ने घट्ने र फेरी बढ्ने क्रम लगभग एकैसाथ देखिएको छ । पछिल्लो समयमा कोरोनाको कहर जति बढ्दोरुपमा देखिएको भनिएको छ त्यति नै मात्रामा शेयरबजारमा वृद्धि हुँदै गएको देख्न सकिन्छ । मार्च मध्यपछिको तुलनामा शेयरबजार बढीसकेको छ । कोरोनाको कहर बिकराल होला वा नहोला संसारका शेयरबजार भने बढ्ने क्रममा देखिईसकेको छ । यसले अर्थतन्त्रमा धेरथोर प्रभाव पार्ला तर, भविष्य हेर्नेको लागि भने अहिलेको बजार घटाई अवसर बनेको प्रष्ट देखिन्छ । शेयरबजार त्रास र आश दुबैको संगम भएको हुँदा जोखिम वहन गर्नसक्नेले प्रशस्त लाभ लिने ठाउँ हो ।

शेयरबजारको आगामी दिन

अहिले संसारभरका देशले नागरिकलाई स्थानहद लगाएका छन् तर, पनि शेयरबजार बन्द गरेका छैनन् । फिलिपिन्समा २ दिन बजार बन्द गरेर पुन: खोलियो । नेपालमा स्थानहद लगाएपछि नेपाल धितोपत्र बोर्डले बजार बन्द रहने घोषणा गर्यो । भारतमा स्थानहदको आदेशपछि पनि  भारतीय प्रतिभूति तथा विनिमय बोर्डले शेयरबजार बन्द नरहने घोषणा गर्यो । शेयरबजार तरलता कायम गराउने वित्तीय बजारको एक अंग भएकोले यसको कारोबार निरन्तर रोकिरहन नहुने भए पनि कहिले खुल्छ भन्ने टुंगो लागेको छैन । संकट देखिएको छ तर, संकटसँग समाधान पनि संगै जोडिएर आएको हुन्छ । बजार खुल्ने वित्तिकै सर्वश्व जान्छ भन्ने धारणा लिनु गलत हो । शेयरबजार घट्ने र बढ्नेकै दोसाँध भएकोले लाभ लिने नै यस्तै बेला हो । घट्दै नघटे वा नबढे त्यो शेयरबजार नै हैन । सावधानी अपनाएर कारोबारलाई आंशिकरुपमा भने पनि चालु गर्नुपर्ने हुन्छ । एउटा भनाइ छ - गोठ बनाएर गाई ल्याउने हैन, गाई ल्याएर गोठ बनाउने हो । गाई ल्याएपछि एकरात जसो तसो पिंढीमा वा उस्तै परे मझेरिमै बाँधेर भए पनि भोलिपल्ट छरछिमेकसँग खाँबो, घोचो, चित्रा भकारी जे पाइन्छ मागेर गोठ बनाउन कर लाग्छ । तर, यहाँ बजार खुलेपछि के होला कति घट्छ भन्ने मनोवैज्ञानिक त्रासले भोक निद्रा हराएको छ । २०७२ बैशाख १२ गतेको महाभूकम्पले केही पूर्वाधारमा क्षति पुर्याएपछि र त्यसपछि पनि निरन्तर पराकम्पन जाने क्रम नरोकिएकोले केही समय कारोबार रोकिएको थियो । कारोबार खुल्दा शेयरबजारमा तीव्र गिरावट देखियो । तर, यस्तो गिरावट धेरै दिन कायम रहेन र पुन: बजारले बढ्दो गति लियो । भूकम्पले कम्पनीको आयमा तात्त्विक असर परेको देखिएन । अहिले पनि कोरोनाले नेपालका सूचीकृत कम्पनीको आयमा उल्लेखनीय असर पार्ने सम्भावना देखिन्न । चालु आर्थिक वर्षको आम्दानीमा केही कमि आउँदा लाभांश कम हुनसक्छ तर, आगामी वर्षदेखि स्थितिमा सामान्यीकारण हुँदै जाने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

कम्पनीका लागि पाठ

नेपालका सुचिकृत कम्पनीसँग स्वतन्त्र जगेडा कोष ‘सिलो’ खोजे बराबर छ । विपत्ति जहिले पनि पर्नसक्छ  । विपत्तिको बेला भकारी (जगेडा) मा धन छ भने अनिकाल वा विपत्ति टार्न सकिन्छ  । छैन भने भोकै मर्ने दिन आउनसक्छ  । चालु वर्षमा कमाएको जम्मै रकम बाँडीचुडी खाईहाल्ने प्रवृतिलाई यसै वर्षबाट रोक्नु जरुरी देखिएको छ । नेपालका कम्पनीले संचित कोष राख्नुपर्छ भन्ने स्वविवेकीय ज्ञान राख्न सकेको देखिन्न । नियमनमा रहेका बैंक बिमालाई नियमकले नै कोष (संचिति) राख्न निर्देशन दिनुपर्ने स्थिति देखिएको छ । नियमनमा नरहेका कम्पनीलाई पनि धितोपत्र बोर्डले नै विशेष निर्देशन दिएर वितरणयोग्य नाफाको निश्चित प्रतिशत संचित कोष राख्न लगाउनुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ ।

२४ चैत २०७६, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/365168

केन्द्रीय निक्षेपण प्रणालीको पुनःसंरचना

नेपालको पूँजीबजारका विभिन्न निकायको सुधार र पुनर्संरचनाको विषयमा चर्चा चलिरहेको सन्दर्भमा धितोपत्र सम्बन्धि कानुनमा सुधार र नयाँ कानुन निर्माणसमेत गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले धितोपत्र सम्बन्धि ऐन २०६३ मा संशोधन विधेयक संसदमा पेश गरिसकेका छन् । त्यस्तै, नेपाल धितोपत्र बोर्डले विभिन्न विषयका ४ वटा नियमावली संशोधन गरी लागु गरिसकेको छ । केन्द्रीय निक्षेपक अर्थात् सिडीएस एण्ड क्लियरिंग लिमिटेड (सिडीएस वा सेन्ट्रल डिपोजिटरी) पनि धितोपत्र बजारको एक प्रमुख साझेदार हो । नियमबाट चलिरहेको सेन्ट्रल डिपोजिटरीले संशोधनको क्रममा रहेको धितोपत्र सम्बन्धि ऐनमा स्थान पाउन लागेको छ । यद्धपि निक्षेपनका अन्य विषय पनि समेटेर निक्षेपन सम्बन्धि छुट्टै ऐनको आवश्यकतालाई टार्न सकिन्न ।

निक्षेपनको अवधारणा

केन्द्रीय निक्षेपण एउटा विशेष प्रकारको वित्तीय संस्था हो । यसले प्रतिभूति, धितोपत्र वा स्टक विद्युतीय स्वरुपमा भण्डारण गर्ने गर्छ । खुला बोलकबोल (ओपन क्राईंग) बाट भईरहेको धितोपत्र कारोबारलाई २०६५ सालमा विस्थापन गरी विद्युतीय प्रणालीबाट कारोबार हुने व्यवस्था मिलाईए पनि शेयर प्रमाणपत्र भौतिकरुपमा नै रहेका थिए । धितोपत्रको केन्द्रीय निक्षेपन सम्बन्धी विनियमावली २०६७ जारी भएपछी धितोपत्रको केन्द्रीय निक्षेपन र राफसाफ गर्न सिडिएस स्थापना भयो । सो कम्पनीले २०७१ चैत्र २२ गतेदेखि ७ वटा र २०७२ माघ १ गतेदेखि सबै कम्पनीको अभौतिक कारोबारलाई पूर्णरूपमा लागु गर्यो । सामान्य बुझाईमा सिडीएसले शेयर मात्र भण्डारण गर्छ भन्ने जस्तो देखिए पनि यसले शेयरबाहेक अग्राधिकार शेयर, डिवेन्चर, बोन्ड, म्युचुअल फन्डका इकाई, वैकल्पिक लगानी कोषहरु (नेपालमा यसलाई विशिष्टीकृत लगानी कोष नाम दिइएको), सर्टिफिकेट अफ डिपोजिट, कमर्शियल पेपर, सरकारी सुरक्षणपत्र, ट्रेजरी बिल, बिमालेख पनि विद्युतीय स्वरुपमा अभिलेखन गर्नसक्छ । यसबाहेक शेयर सापटी (सेक्युरिटीज बोरोइंग एण्ड लेन्डिंग), म्याचिंग, रिपो सेटलमेन्ट र प्रोक्सी भोटिंग समेतको कार्य गर्नसक्छ ।

अहिलेसम्ममा सम्भवत संसारका सबै देशमा सेन्ट्रल डिपोजिटरी गठन भईसकेको छ । सेन्ट्रल डिपोजिटरी सामान्यतया एउटा मात्र हुन्छ तर, भारतमा भने नेशनल सेक्युरिटीज डिपोजिटरी लिमिटेड  (एनएसडीएल) र सेन्ट्रल डिपोजिटरी सर्भिस लिमिटेड (सिडीएसएल) गरी २ वटा रहेको छ । संसारकै ठुलो मध्येको एक मानिने एनडीएसएल सन् १९९६ मा र सिडीएसएल सन् १९९९ मा स्थापना भएको हो । सिडीएसएलले सन् २०१७ मा सर्वसाधारणको लागि प्राथमिक शेयर निर्गमन गरी नेशनल स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकरण गराएको छ । सिडीएसका मूल साझेदारहरुमा निक्षेप सदस्य अर्थात् डिपोजिटरी पार्टीसिपेन्ट (डिपी), हितग्राही (धितोपत्र धारक), कम्पनी र स्टक एक्सचेन्ज हुन् ।

निक्षेप कम्पनीको संरचना

सिडीएस नेप्सेको शतप्रतिशत स्वामित्वयुक्त सहायक कम्पनी हो । परम्परागतरुपमा सेन्ट्रल डिपोजिटरी स्टक एक्सचेन्जसँग आवद्ध हुने गरेको छ । अहिले पनि धेरै देशमा यस्ता कम्पनीको प्रवर्द्धन स्टक एक्सचेन्जले गरी ठूला कमर्शियल बैंक र सर्वसाधारणलाई पनि साझेदार बनाईएको देख्न सकिन्छ । भारतको एनएसडीएलमा नेशनल स्टक एक्सचेन्जको २४ प्रतिशत र बाँकी शेयर बैंकलगायत अन्य कम्पनीको रहेकोछ । त्यस्तै, सिडीएसएलमा पनि बम्बे स्टक एक्सचेन्जको २४ प्रतिशत, विभिन्न बैंकको ४२ प्रतिशत विदेशी संस्थाको ४ प्रतिशत र सर्वसाधारणको ३० प्रतिशत शेयर छ । बंगलादेशको सेन्ट्रल डिपोजिटरीमा ढाका र चित्तगोंग स्टक एक्सचेन्जको बराबर ६ दशमलव ८ प्रतिशत, बैंक, बिमा, बिदेशी बैंक, सूचीकृत कम्पनी, लगानी कम्पनी आदिको शेयर छ । पाकिस्तानको सेन्ट्रल डिपोजिटरीमा पाकिस्तान स्टक एक्सचेन्जको करिब ४० प्रतिशत र बाँकी शेयर बैंक तथा अन्य कम्पनीको छ । चीनको सेन्ट्रल डिपोजिटरी कम्पनीमा सांघाई र सेन्जेन स्टक एक्सचेन्जको ५०/५० प्रतिशत शेयर छ । श्रीलंकाको सेन्ट्रल डिपोजिटरीमा भने नेपालको जस्तै शतप्रतिशत शेयर कोलोम्बो स्टक एक्सचेन्जको छ ।

संरचनाको लागि प्रस्ताव 

एसियाली देश नेपाल, श्रीलंका र चीनमा मात्र स्टक एक्सचेन्जको शतप्रतिशत स्वामित्व देखिन्छ । सबैभन्दा थोरै स्वामित्व बंगलादेशमा देखिन्छ । नेपालमा सिडीएसको पुनर्संरचना गर्दा सिडीएसएलले अपनाएको विधि उपयुक्त हुनसक्छ । सिडीएसको कार्यक्षेत्र वृहद भएकोले यसको विद्यमान चुक्ता पूँजी १ अर्ब ५० करोड रुपैयाँ कायम गरी तालिका बमोजिम शेयर बाँडफाँड गर्न सकिन्छ । तालिकामा मोटामोटी स्वरूप मात्र देखाईएको हो यसमा फरक पार्न सकिन्छ ।

सिडीएसको शेयर बाँडफाँड

शेयरधनी	हिस्सा (प्रतिशत)	कैफियत
बैंक तथा वित्त	२५	एक संस्थालाई बढीमा ५ प्रतिशत
नेप्से	२०
सर्वसाधारण	१५
बिमा (जीवन र निर्जीवन)	१०	एक संस्थालाई अधिकतम २ प्रतिशत
दलाल र स्वतन्त्र मर्चेन्ट बैंक	१०	एक संस्थालाई अधिकतम २ प्रतिशत
अन्य सूचीकृत कम्पनी	१०	एक संस्थालाई अधिकतम २ प्रतिशत
नागरिक लगानी कोष जस्ता विशिष्टीकृत कानुनद्वारा संस्थापित निकाय	१०	एक संथालाई अधिकतम २ प्रतिशत

कार्यक्षेत्रको विविधीकरण

सेन्ट्रल डिपोजिटरीको कार्यक्षेत्रलाई भने पाकिस्तान र भारतको जस्तो गर्न सकिन्छ । पाकिस्तानमा जस्तै शेयर रजिष्ट्रारको लागि सेन्ट्रल डिपोजिटरीको सहायक कम्पनी खडा गरी गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा अहिलेको जस्तो रजिष्ट्रार कुन हो भनेर खोज्दै हिँड्नुपर्ने अवस्थाको अन्त्य हुन्छ । यसो गर्दा धितोपत्र सम्बन्धि सबै सेवा केन्द्रीकरण हुन् मद्दत पुग्छ । यसको लागि पाकिस्तानको सेन्ट्रल डिपोजिटरीले सिडिसी शेयर रजिष्ट्रार सर्भिस लिमिटेड नामक शतप्रतिशत शेयर स्वामित्वको सहायक कम्पनी खडा गरेको छ । त्यस्तै आईटी माइन्डस् लिमिटेड नामक अर्को सहायक कम्पनीले मूलतः म्युचुअल फण्डलाई बिजनेस प्रोसेस आउटसोर्सिंग सेवा दिन्छ । त्यस्तै, बिमा कम्पनीको लागि सेन्ट्रलाइज इन्फर्मेसन शेरिंग सोलुसन सेवा पनि पाकिस्तानको सेन्ट्रल डिपोजिटरीले उपलब्ध गराएको छ ।

भारतको एनएसडीएलले एनएसडीएल डाटाबेस म्यानेजमेन्ट लिमिटेड नामक सहायक कम्पनीमार्फत लगानीकर्ताको लागि डाटा उपलब्ध गराउँछ । नेपालमा लगानीकर्ताको लागि डाटा खोज्न धेरैतिर चहार्नुपर्ने स्थिति रहेको र केही निजि संस्थाले यस्तो सेवा दिए पनि परिपक्क्व र भरलाग्दो हुन् नसकेको हुँदा यस्तो सेवा सिडीएसले सेवा शुल्क लिएर दिनसक्छ र यसबाट थप आय प्राप्त हुन्छ । त्यस्तै, एनएसडीएलले एनएसडील पेमेन्ट बैंक लिमिटेड नामक कम्पनीमार्फत भुक्तानी सेवा प्रदायकको पनि कार्य शुरु गरेको छ । यसलाई पनि नेपालमा लागु गर्न सकिन्छ । नेपालमा विद्युतीय शेयर आवेदन गर्न प्रक्रिया शुरुवात भए पनि यो त्यति व्यवस्थित नदेखिएको हुँदा यसलाई पनि पुनर्सरचना गर्नुपने देखिन्छ । अहिले बैंकले सिआरएन नं. दिने प्रक्रियाको अन्त्य गरी सिडीएसले नै यस्तो नम्बर दिनुपर्छ । पाकिस्तानले सेन्ट्रलाइज ईआईपिओ सिष्टममार्फत यस्तो प्रवन्ध सन् २०१७ देखि शुरु गरेको छ । त्यस्तै लाभांशको जानकारी यसले उपलब्ध गराउँछ ।

अन्त्यमा, सेन्ट्रल डिपोजिटरी एउटा बृहद अवधारणा र शेयरबजारको अभिन्न अंग हुँदा सरकारले सुक्ष्मरुपमा लिएर अगाडी बढाउनु जरुरी छ । यसका लागि डाटा भण्डारणको लागि स्वेदशमै पूर्वाधार समेत खडा गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । त्यस्तै, लगानीकर्ताले तिर्ने बुझाउने पूँजीगत लाभकर सम्बन्धि गरिएको गणनालाई सरकारले मान्यता दिई कर फर्छ्यौटमा पनि सहजता अपनाउन जरुरी छ ।

१८ चैत २०७६, आर्थिक अभियान 
https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/364762