पूँजीबजारको
आधारभूत पक्ष नबुझेकाहरु जुवाघरको संज्ञा दिन्छन । जुवामा जीत बाहेक प्रतिफल
हुँदैन र हारेको खण्डमा राखिएको बाजी एकैपटक गुम्छ तर, शेयरबजारमा
गरेको लगानी जुवामा जस्तो एकैपटक गुम्दैन । शेयर लगानीमा जोखिम पक्ष भएपनि उचित
व्यवस्थापन गर्न सक्नेले घट्दो मूल्यमा पनि नाफा आर्जन गर्न सक्छन । वारेन बफेट
भन्छन ‘म शेयरबजारबाट कहिल्यै पैसा कमाउने प्रयास गर्दिन
र शेयर किन्दा भोलि नै बजार बन्द गर्छन र आगामी पाँच वर्षसम्म खोल्दैन भन्ने
मान्यता राख्छु’ । बफेटको भनाईलाई आत्मसात गरेर लगानी
गर्नेले नाफा नकमाए पनि घाटा चाहिं खाँदैनन ।
प्रवेश
विन्दु
नवप्रवेशीले
प्राथमिक बजारबाट सिक्न सकिन्छ । प्राथमिक शेयर जारी हुन लागेको जानकारी
पत्रपत्रिकाबाट पाउन सकिछ । कुनै पनि कम्पनी शेयरबजारमा आउनु अघि धितोपत्र
सम्बन्धि कानुनको पालना गरि तोकिएका शर्त पुरा गरेपछि नेपाल धितोपत्र बोर्ड
(सेबोन) ले स्वीकृति दिन्छ । शेयर किन्नु अघि धितोपत्र सम्बन्धि प्रचलित कानुनको
परिपालना भइ स्वीकृत प्राप्त हो कि हैन बुझ्नुपर्छ ।सेबोनले स्वीकृति दिएपछी
प्राथमिक शेयर जारी हुन्छ र नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकरण भएर कारोबार
हुन्छ । प्राथमिक र हकप्रद शेयर शेयर कहिले आउँछ सेबोनको वेवसाइटमा राखिएको हुन्छ
।
शेयर
जारी गर्ने कम्पनी
नेपालको
सन्दर्भमा बैंक र बिमाले अनिवार्यरुपमा यसका नियमकले तोकेबमोजिम शेयर बेच्नैपर्ने
व्यवस्था छ । जलविद्युत, दूरसञ्चार, उत्पादन, प्रशोधन
तथा होटेलहरुले स्वेच्छिकरुपमा शेयर जारी गरेका छन् । यस्ता कम्पनीले धितोपत्र
सम्बन्धि प्रचलित कानून पालना गरेर आएका खण्डमा शेयर जारी गर्ने स्वीकृति पाउँछन्
। धितोपत्र निष्काशन सम्बन्धि नियमावलीले वास्तविक क्षेत्रका कम्पनीलाई पनि शेयर
जारी गराउन प्रोत्साहन गर्न खोजेको छ । प्रचलित व्यवस्था अनुसार प्रति एक शेयरको
चुक्ता मूल्य १ सय रुपैयाँ हुन्छ । १ सय रुपैयाँमा बेच्ने प्रक्रियालाई परल मूल्य
भनिन्छ । तोकिएका शर्त पुरा गरेका कम्पनीले परल मूल्यमा केहि थप गरेर बेच्न पनि
पाउँछन, यसलाई प्रिमियम मूल्य भनिन्छ । म्युचुअल फण्डको
प्रति इकाई चुक्ता मूल्य १० रुपैयाँ हुन्छ ।
शेयरको
दोस्रो बजार
प्राथमिक
शेयर जारी भइ बाँडफाँड भएपछी कारोबारको लागि नेप्सेमा सूचीकरण हुन्छ । दोस्रो
बजारमा शेयर कारोबार गराउनको लागि नेप्सेले आफनो सदस्यको रुपमा दलाल तोकेको छ ।
दलालको सूची नेप्से वा सेबोनको वेबमा हेर्न सकिन्छ । दलालको कार्यालयमा गएर
सम्पूर्ण व्यहोरा खुल्ने ‘ग्राहक पहिचान फारम’ भरेपछि
प्राप्त हुने कसैसँग नमिल्ने छुट्टै ग्राहक संकेत मार्फत कारोबार गर्नुपर्छ
।पारिवारिक शेयर कारोबार नगरी सिधै नेप्सेले नामसारीको लागि कम्पनीलाई पत्राचार
गरिदिन्छ । आफू-आफू बीच कुनै करार गरि वा नगरी अन्य सम्पती जस्तो शेयर किनबेच गर्न
सकिन्न । किनेका शेयर विद्युतीय स्वरुपमा भण्डारण गर्नको लागि अभौतिकीकारण
(डिम्याट) खाता खोल्नुपर्छ । यसलाई हिताग्राही खाता (बिओ) पनि भनिन्छ । यो बैंक
खाता जस्तै हो र यसमा शेयर भण्डारण हुन्छ । यस्तो खाता खोल्नको लागि निक्षेप सदस्य
(डिपी) को रुपमा कार्य गर्न सेबोनले बिभिन्न मर्चेन्ट बैंक, वाणिज्य
बैंक, वित्त कम्पनी र दलाललाई अनुमति दिएको छ । विओ
खातामा हुने शुरुको आठ अंक डिपी नं. र पछिल्लो आठ अंक ग्राहक नं. हो । यो नम्बर
प्राथमिक र हकप्रद शेयर आवेदन फारममा समेत निर्दिष्ट स्थानमा उल्लेख गर्नुपर्छ ।
दोस्रो बजारमा कारोबार गर्न जाँदा अग्रिम रकम भुक्तान गर्नुपर्छ भन्ने अनिवार्य
छैन तर, भर्खर आएकालाई भने शुरुशुरुमा अग्रिम रकम
बुझाउनुपर्ने पनि हुनसक्छ । तर, कारोबार गर्दै गएपछि अग्रिम दिनुपर्ने
हुँदैन ।
बजारसम्बन्धि
सूचना
शेयरबजारमा
कारोबारको लागि प्रवेश गरेपछि कुन कम्पनीको शेयर किन्ने, कहिले
किन्ने, कहिले बेच्ने यस्ता सूचना र जानकारी बिभिन्न
स्रोतबाट लिएर त्यसको प्रशोधन गर्नुपर्छ । यस्ता जानकारीका लागि नेप्से, सेबोन, नेपाल
राष्ट्र बैंक, विमा समिति जस्ता नियमकले बेलाबेलामा जारी
गर्ने सूचना, परिपत्र निर्देशिका अध्ययन गर्नुपर्छ ।
त्यस्तै सम्बन्धित कम्पनीले प्रकाशन गर्ने त्रैमासिक वित्तीय विवरण र अन्य सूचनाको
बारेमा जानकार हुनुपर्छ । लगानीकर्ताले आफूले लगानी गर्न चाहेको कम्पनीको वार्षिक
प्रतिवेदन समेत अध्ययन गर्नुपर्छ । शेयरबजारसँग सम्बन्ध राख्ने कम्पनी ऐन, नेपाल
राष्ट्र बैंक ऐन, बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धि ऐन, विमा
ऐन/नियमावली, धितोपत्र सम्बन्धि ऐन/नियमावलीको सामान्य
जानकारी लिनुपर्छ ।
कस्ता
कम्पनी रोज्ने
कस्ता
कम्पनी रोज्ने यो अलि जटिल विषय हो । तैपनि सूचना र जानकारी लिएको खण्डमा मुश्किल
पर्दैन । अर्काले के किन्यो वा बेच्यो भनेर चियोचर्चो गर्नु भन्दा आफूले के र
कस्तो किने भन्ने मूल प्रश्न हो । शेयरबजार कति बेला झर्छ र बढ्छ भन्ने कुनै
निश्चित सुत्र छैन जुनसुकै बेला तलमाथि हुनसक्छ । नेपालको सन्दर्भमा सामान्यतया
श्रावणदेखि पौष मसान्तसम्म बढ्ने र त्यसपछिको ३ महिना तल झर्ने समय हो । बैशाख
लाग्दा तेश्रो त्रैमासिक वित्तीय विवरण आएपछि सामान्य बढ्दै जाने क्रम शुरु हुन्छ
तर, यस्तै हुन्छ भन्ने छैन । बढ्ने बेला घट्ने र
घट्ने बेला बढ्ने पनि देखिएको छ । कम्पनी रोज्दा कम्पनीले विगतमा दिएको प्रतिफल र
चालु अवधिको वित्तीय विवरण कस्तो छ त्यसको विश्लेषण गर्नुपर्छ । शेयरमा लगानी गरेर
एकैपटक कमाउने सपना देख्नु भन्दा बैंकले दिने व्याजदरसँग पनि तुलना गर्नुपर्छ ।
बैंकमा राख्दा कति आँउथ्यो र शेयरमा लगानी गरेर कति आउँछ त्यसको लेखाजोखा
गर्नुपर्छ । मूल्य आम्दानी अनुपात,
खूद सम्पति, कूल
सम्पति, प्रतिशेयर आम्दानी, संचित
नोक्सानी, संचालन खर्च जस्ता आधारभूत कुराको जानकारी
लिनुपर्छ । यी उल्लेखित सूचक सामान्यतया सबै कम्पनीको हकमा लागू हुन्छ । यसवाहेक बैंक, बिमा, जलविद्युतका
आ-आफ्नै सूचक पनि हुन्छन । बैंकको हकमा खराब कर्जा, पूँजीकोष, निक्षेप-कर्जा
अनुपात, लागत मूल्य, आधार दर, स्प्रेड
दर जस्ता सूचक पनि महत्वपूर्ण हुन्छन् । लगानी गर्दा ‘बथान
प्रवृति’ देखाउनु हुन्न । सन् २०१०/११ मा बंगलादेशको
शेयरबजारमा घटेको घटनामा ‘बथान प्रवृति’ हावी
देखिएको थियो जसको परिणामस्वरूप लाखौं बंगाली लगानीकर्ताले करोडौं गुमाएका थिए ।
शेयरबाट
पाइने लाभ
शेयर
लगानी गर्दा २ प्रकारले लाभमा सहभागी बन्न सकिन्छ । पहिलो, बढ्दो
मूल्यबाट पूँजीगत लाभ र दोस्रो, कम्पनीले वार्षिकरुपमा वितरण गर्ने
प्रतिफल पाउन सकिन्छ । बफेटको ‘पाँचवर्षसम्म बजार खोल्दैनन’ भन्ने
सन्दर्भ सम्भवत दोस्रो लाभप्रति लक्षित हुनुपर्छ । शेयरबजार प्रायश: अस्थिर नै
हुने गर्छ । निरन्तर घटिरहने र बढिरहने भन्ने हुन्न । यसको चरित्रलाई झन्डै
रोटेपिंगसँग तुलना गर्न सकिन्छ । तलमाथि हुनु नै रोटेपिंगको मजा हो । शेयरबजार पनि
यहि तलमाथिको चक्रमा चलिरहन्छ । रोटेपिंगमा माथि पुगेर मजा लिए जस्तो शेयरको भाउ
माथि चढेको बेला बेच्न सक्नुपर्छ । कतिबेला बेच्ने र किन्ने समयको तालमेल मिलाउन
सकिएन भने पूँजीगत लाभबाट बन्चित हुनुपर्छ । पूँजीगत लाभ लिन पनि नसक्ने र प्रतिफल
पनि न्यून भएका कम्पनीमा लगानी गर्दा मूलधन समेत गुम्न सक्छ । त्यसैले प्रतिफल
दिनसक्ने क्षमतालाई पनि लगानीको एउटा आधार बनाउनुपर्छ । लागत र लाभको उचित तालमेल
मिलाउन सक्नेको लागि शेयरबजारमा गरिने लगानी दीर्घकालीन निवृतिभरण पनि हुनसक्छ ।
१३ चैत २०७३, कारोबार
