अक्सन मार्केट : कसरी हुन्छ कारोबार ?

शेयरबजारमा शर्टसेल, क्लोज आउट र अक्सन मार्केट चर्चाको विषय बनेका छन । सामान्य बिक्री र शर्टसेल दुबै क्लोज आउट समस्या सर्जक हुन् भने अक्सन मार्केट यसको समाधान हो । सामान्य बिक्रीमा मूलतः भूलवश र शर्टसेलमा जानाजान समस्या सिर्जना हुन्छ । नेपालमा शर्टसेल सम्बन्धि कानुनी प्रवन्धन नभए पनि नियमककै अप्रत्यक्ष ‘रेखदेख’ मा मौलाएको छ । नेपालमा अक्सन मार्केटसम्बन्धि कानुनी व्यवस्था हुँदाहुँदै पनि कार्यान्वयनमा आएको छैन । अक्सन मार्केट नहुँदा क्लोज आउट व्यवस्थित हुन् सकेको छैन । कानुनी व्यवस्था भएर पनि नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) ले अक्सन मार्केट संचालन नगरेको कारण क्लोज आउट पर्दा (पार्दा) राफसाफ मिति नै सारिंदा पनि सर्वोच्च नियमक नेपाल धितोपत्र बोर्डले नदेखे झैँ गरेर शेयरबजारमा वित्तीय अपराधलाई प्रवर्द्धन गरिरहेको जस्तो देखिएको छ ।

बिक्रीसम्बन्धि दुई दृष्टान्त

आफूसँग कुनै कम्पनीको जति संख्यामा शेयर छ, त्यति वा सोभन्दा कम बिक्री गरिनु (गर्नु) सामान्य र प्रचलित विधि हो । बिक्री आदेश प्रविष्ट गर्दा कहिलेकाहीँ भूलवश गलत अंक प्रविष्ट हुने सम्भावनालाई नकार्न सकिन्न । १ सय कित्ता प्रविष्ट गर्दा एउटा शून्य (०) अंक बढी भएर १ हजार कित्ता हुनसक्छ । त्यस्तै ३ सय ३७ कित्ता प्रविष्ट गर्दा ३ सय ७३ पनि हुनसक्छ । यस्तो थाहा पाउनासाथ कार्यान्वयन (बिक्री) हुनुपूर्व नै रद्द गर्न सकिन्छ । प्रविष्ट आदेश रद्द गर्न नभ्याउँदै बिक्री भएमा कारोबार रद्द गर्न सकिन्न र क्रेतालाई जसरी पनि शेयर दिनुपर्छ ।

यसबाहेक शर्टसेल पनि शेयर खरिदबिक्रीको एउटा स्वरूप हो । आफूसँग हुँदै नभएको कम्पनीको शेयर उच्च मूल्यमा बेचेर न्यून मूल्यमा किन्ने विधिलाई शर्टसेल भनिन्छ । तर, यस्तो बिक्री र खरिद एकै दिन सम्पन्न हुनुपर्छ । दृष्टान्तको लागि आइतबार मध्यान्ह १२ बजे आफूसँग नभएको अमुक कम्पनीको १ हजार कित्ता शेयर ५ सय रुपैयाँका दरले बिक्री गरिन्छ । अब सोही कम्पनीको त्यति नै कित्ता शेयर बजार बन्द हुनेबेलासम्ममा ५ सय रुपैयाँभन्दा कम मूल्यमा किन्ने प्रयास गरिन्छ । कथम ५ सय कित्ता शेयर ४ सय ९५ रुपैयाँमा र बाँकी वा पुरै कित्ता (१ हजार) ५ सय १० रुपैयाँमा भए पनि किन्नैपर्ने बाध्यता हुन्छ । नभएको शेयर बेचेर सोही दिन फेरी किन्न सकिएन भने स्वत: क्लोज आउटमा पर्छ ।  कथम घटी मूल्यमा किन्न पाइएन भने बेचेकोभन्दा बढी मूल्यमा भए पनि किन्नैपर्ने बाध्यता यस्तो बिक्रीमा हुन्छ । बेचेको भन्दा कम मूल्य वा बढी मूल्यमा किन्न खोज्दा पनि नपाइन सक्ने सम्भावनालाई टार्न सकिन्न ।

बिक्रेताले सामान्य बिक्रीमा गलत अंक प्रविष्ट गरेर वा शर्टसेल गर्दा सिर्जना हुने यस्ता समस्यामा क्रेताको कुनै गल्ति नहुने हुँदा उसलाई जसरी पनि शेयर वा जरिवाना दिनुपर्ने हुन्छ । यस्तै कारणबाट सिर्जित समस्या समाधानका लागि अक्सन मार्केटको अवधारणा आएको हो ।

अक्सन मार्केटमा कारोबार

माथिको अनुच्छेदमा वर्णित बिक्रीबाट सिर्जना हुने समस्याको अनौपचारिक जानकारी पहिलो दिनदेखि नै हुने भए पनि औपचारिक जानकारी चौथो दिन (बुधबार) मात्र हुन्छ । आइतबार बेचिएको शेयर क्रेताको खातामा पठाउने कार्य बुधबार हुन्छ । सोमबार र मंगलबार (दोस्रो र तेस्रो) दिन पूँजीगत लाभकर हिसाब गर्ने लगायतका अन्य कार्य सम्पन्न गरिन्छ । सबै प्रक्रिया पूरा गरेर क्रेताको खातामा शेयर पठाउने बेलामा मात्र सिडीएसले शेयर प्राप्त नभएको अर्थात् क्लोज आउटमा परेको औपचारिक जानकारी प्राप्त गर्छ । यसपछि सिडीएसले नेप्से र कारोबार सम्वद्ध दलाललाई जानकारी दिन्छ । यसरी जानकारी गराएपछि नेप्सेले नियमित राफसाफ (आइबारको बुधबार, यसैक्रमले सोमबारको बिहिवार र मंगलबारको शुक्रबार) पश्चातको भोलिपल्ट (बिहीबार) को नियमति कारोबार सकिएको आधा घण्टापछि आधा घन्टाको लागि अक्सन मार्केट खुल्ला गर्छ । आइतवारका जो जो बिक्रेता क्लोज आउटमा परेका छन् तिनका दलालले ग्राहकको तर्फबाट नपुग शेयर किन्न एकैपटक वा पटकपटक आदेश प्रविष्ट गर्छन । अक्सन मार्केटमा कारोबारको लागि मूल्य निर्धारण सोही दिनको अन्तिम कारोबार वा आइतवारपछि भएको पछिल्लो अन्तिम मूल्यलाई लिइन्छ र यस मूल्यमा १० प्रतिशत घट्न वा बढ्न पाइन्छ । मानौं आइतबार ५ सय रुपैयाँमा बेचेर क्लोज आउट परेको कम्पनीको बिहिवार वा आइतवारपछि भएको पछिल्लो अन्तिम कारोबारको अन्तिम मूल्य ५ सय २० रुपैयाँ भएमा सोही मूल्यमा १० प्रतिशतले हुने न्यूनतम मूल्य ४ सय ६८ रुपैयाँदेखि अधिकतम मूल्य ५ सय ७२ रुपैयाँसम्ममा किन्नुपर्ने हुन्छ । क्लोज आउटमा परेको कारण जसरी पनि शेयर दिनुपर्ने वा जरिवाना तिर्नुपर्ने हुँदा किन्नैपर्ने बाध्यता हुँदा सो दिनको बन्द मूल्यभन्दा कममा पाउने सम्भावना विरलै हुन्छ । क्लोज आउटमा परेको रकमको जरिवाना तिर्नुभन्दा यस्तो मार्केटमा ५ सय ७२ रुपयाँमा भए पनि किन्नु फाइदा हुन्छ ।

अक्सन मार्केटमा कथम आफूले बेचेको भन्दा सस्तो मूल्यमा अर्थात माथिकै दृष्टान्त अनुसार ४ सय ९० रुपैयाँमा शेयर पाइएमा अन्तर देखिएको १० रुपैयाँ फाइदाको रुपमा प्राप्त हुन्न । उक्त रकम राफसाफ कोषमा जम्मा हुन्छ । अक्सन मार्केट अन्य कारोबार दिन सरह आइतवारदेखि बिहिवारसम्म मात्र खुल्छ । सार्वजनिक बिदा परेमा अर्थात् आइतबार कारोबार भएर मंगलबार बिदा परेमा राफसाफ दिन पनि बुधबारबाट बिहिवारको लागि सर्छ । विहिबार नियमित राफसाफ दिन भएमा अक्सन मार्केट शुक्रबार खुल्दैन र एकैपटक आइतवार मात्र खुल्छ । सोही दिनको अन्तिम कारोबार (क्लोज आउट परेको कम्पनीको कारोबार भएमा) वा त्यो भन्दा अघि जुन दिन कारोबार भएको छ सोही दिनको अन्तिम मूल्यको आधारमा अक्सन कारोबार हुन्छ ।

शेयर नपाए जरिवाना

अक्सन मार्केटमा चाहिए जति शेयर प्राप्त नहुन पनि सक्छ । यस्तो अवस्थामा जति पाइन्छ त्यति नै लिनुपर्छ र सोको राफसाफ गर्नुपर्छ । अक्सन मार्केटमा भएको कारोबार राफसाफ भोलिपल्ट हुन्छ । यस्तो भएमा नपाएको जति शेयरको बिक्री मूल्यको २० प्रतिशत जरिवाना तिर्नुपर्छ । यसरी तिरिएको जरिवाना रकम क्रेताले प्राप्त गर्छ । माथिकै दृष्टान्त अनुसार मानौं १ सय कित्ता प्रविष्ट गर्दा भूलवश एउटा शून्य (०) अंक बढी भएर १ हजार कित्ता परेमा नपुग ९ सय कित्ता अक्सन मार्केटमा किन्न खोज्दा ५ सय कित्ता प्राप्त भयो र ४ सय कित्ता प्राप्त भएन भने सो कित्ता बेचिएको ५ सय रुपैयाँका दरले हुन आउने २ लाख रुपैयाँको २० प्रतिशत जरिवाना रकम ४० हजार रुपैयाँ क्रेतालाई बुझाउनुपर्छ । यसमा क्रेताबाट आकस्मिक लाभमा लाग्ने करवापत २५ प्रतिशतका दरले हुन् आउने रकम १० हजार रुपैयाँ कट्टा गरी बाँकी रहने ३० हजार रुपैयाँ उपलब्ध गराइन्छ ।

अन्तमा, क्रेताले आइतवार किनेको शेयर २ दिन ढिला (शुक्रबार) पाउनु बिना गल्तिको सजाय भएकोले क्रेतालाई शेयर मात्र दिएर पुग्दैन । क्रेतालाई बिक्रेताबाट क्लोज आउट परेको रकमको ५० प्रतिशत जरिवाना समेत तिराउनुपर्छ । त्यस्तै, क्लोज आउट परेको रकम बीचैमा गायव हुने गरेको भन्ने सुनिएको र यस्तो रकम क्रेताले पाउने भन्ने कानुनी व्यवस्था कतै नदेखिएकोले यो रकम प्राप्त हुने सुनिश्चितत वातावरण पनि मिलाउनुपर्ने देखिन्छ ।

१६ बैशाख २०७७, आर्थिक अभियान दैनिक
https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/366274