ब्याजदरमाथि केन्द्रीय बैंकको हस्तक्षेप

शेयरबजारमा निरन्तर गिरावट आइरहेको बेला आर्थिक वर्षको आधाआधी समय सकिन लाग्दा विषय र सन्दर्भ पुरानै भए पनि केही नयाँ झैँ लाग्ने गतिविधि भए । शेयरबजारमा कारण–अकारण गिरावट आउन थालेपछि कारोबारीहरू नेपाल स्टक एक्सचेन्जको मूल द्वारमा धर्ना र अनशन समेत बसे । यही बेला केही बैंकले निक्षेपको ब्याजदर बढाए । निक्षेपको ब्याजदर बढ्नु राम्रो नभए पनि जतिओटा बैंकले बढाएका थिए त्यसले तात्त्विक असर पार्ने स्थिति थिएन । देश संघीय प्रणालीमा गएपछि धेरै महत्त्वाकांक्षा राखिएको पहिलो दुई तिहाइ बहुमतको सरकारले शेयरबजारका लागि केही गरेन बरु निरुत्साहित गर्‍यो भन्ने आवाजलाई शान्त पार्नकै लागि भए पनि नेपाल राष्ट्र बैंकका डेपुटी गभर्नरको संयोजत्वमा ‘मुद्राबजार तथा पूँजीबजार अध्ययन समिति’ गठन गर्‍यो । समितिले बुझाएको प्रतिवेदनमा जिम्मेवारी तोकिएका तत तत् निकायले निर्देशन समेत दिए । यसका साथै बढ्दो ब्याजदर नियन्त्रण गर्न केन्द्रीय बैंकले हस्तक्षेप समेत गरेको छ । समितिको प्रतिवेदनको सुझाव कार्यान्वयन भन्दा पनि केन्द्रीय बैंकले ब्याजदर नियन्त्रण गर्न गरेको हस्तक्षेपको पक्ष र विपक्षमा टिप्पणी भएको छ ।

 

सरकार र नियमक

 

आधुनिक राजनीतिशास्त्र अनुसार भूगोल, जनसंख्या, सरकार र सम्प्रभुको एकीकृत स्वरूप राज्य वा राष्ट्र हो । राज्यको एक अंग सरकारले सार्वजनिक हितका लागि कार्य गर्छ । सरकारले सार्वजनिक हितका लागि चलाउने सार्वजनिक वा मुलुकी प्रशासन हो । यस्ता प्रशासनले नागरिकको ‘गर्भदेखि चिहान अर्थात् जन्मदेखि मृत्युसम्म’को गतिविधि अभिलेखन गर्छ । यस बाहेक नागरिकलाई सुरक्षा दिने दायित्व पनि हुन्छ । सुरक्षा शारीरिक (जिउज्यान) मात्र नभएर सामाजिक–आर्थिक, व्यवसायिक सबै प्रकारका विषय समाविष्ट हुन्छन् । सरकार आफै नियमक हो तर केही विशिष्टीकृत सेवाको नियमन अनुगमन गर्न विशिष्ट प्रकारका नियमकीय निकाय पनि गठन गरिएको हुन्छ । नेपाल राष्ट्र बैंक, धितोपत्र बोर्ड, दूरसञ्चार प्राधिकरण, नेपाल बार काउन्सिल आदि व्यवसाय र पेशाको नियमन गर्ने प्रयोजनार्थ गठन गरिएका नियमक हुन् । कोलिन्सको डिक्शनरीमा निश्चित क्षेत्रको गतिविधि नियमन गर्न सरकारद्वारा गठित सङ्गठन भनिएको छ । सरकार र नियमक निकायले आवश्यता अनुसार कुनै पनि क्षेत्रमा हस्तक्षेप गरेर नागरिकको सुरक्षा गर्न सक्छन् । हालै नेपाल राष्ट्र बैंकले निक्षेपको ब्याजदरमा नियमकीय हस्तक्षेप गरेको छ । यसलाई उपयुक्त र अनुपयुक्त दुवै रूपमा व्याख्या गर्ने प्रयास गरिएको छ । खुलाबजारमा ब्याजदर बजारले निर्धारण गर्ने हुँदा नियमकले हस्तक्षेप गरेर जबर्जस्ती घटाएको वा घटाइएको हुँदा यो कृत्रिम घटाइ हो भन्दै आलोचना गरिएको पाइन्छ ।

खुलाबजार र हस्तक्षेप

प्रतिस्पर्धा प्रवर्द्धन तथा बजार संरक्षण ऐन २०६३ को प्रस्तावनामा ‘वस्तु वा सेवाको उत्पादन वा वितरण गर्ने व्यक्ति वा प्रतिष्ठान बीच स्वच्छ प्रतिस्पर्धा कायम गरी राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई अझ बढी खुला, उदार, बजारमुखी तथा प्रतिस्पर्धी बनाउन, स्वच्छ प्रतिस्पर्धाका माध्यमबाट उत्पादक वा वितरकको व्यावसायिक क्षमता विकास गरी राष्ट्रिय उत्पादकत्व वृद्धि गर्न, बजारलाई अवाञ्छित रूपमा हस्तक्षेप हुनबाट संरक्षण प्रदान गर्न, एकाधिकार तथा नियन्त्रित व्यापारिक अभ्यासलाई नियन्त्रण गरी उत्पादित वस्तु तथा सेवाको गुणस्तर अभिवृद्धि गराई प्रतिस्पर्धी मूल्यमा उपभोक्ता समक्ष पुर्‍याउने काममा प्रोत्साहन गर्न तथा व्यापारिक अभ्यासमा हुन सक्ने सम्भावित अस्वच्छ प्रतिस्पर्धालाई निवारण गरी सर्वसाधारणको आर्थिक हित तथा सदाचार कायम गर्न कानूनी व्यवस्था’ भनिएको छ । ऐनको प्रस्तावना अनुसार सरकारको एक अंगका खरूपमा रहेको केन्द्रीय बैंकले निक्षेपको ब्याजदरमा अस्वाभाविक वृद्धि गर्ने प्रयास भएमा हस्तक्षेप गर्नसक्ने हुन्छ । खुलाबजार (संविधानमा समाजवाद उन्मुख अर्थतन्त्र भनिए पनि व्यवहारमा पूँजीवाद नै देखिएको) अर्थतन्त्रमा कुनै पनि कुरामा सरकार वा नियमकले हस्तक्षेप गर्नसक्दैन वा हुँदैन, सबै कुरा बजार आफैले ‘नियन्त्रण र सन्तुलन’ मा राख्छ भन्ने एकथरी मत रहेको छ । बजार नै सबै कुरा हो, माग र आपूर्ति आफैंले नियन्त्रण सन्तुलन कायम राख्ने हुँदा सरकार वा अन्य निकायको हस्तक्षेप खुलाबजार सिद्धान्त विपरीत हुन्छ भन्ने भनाइ पनि पाइन्छ । यस्ता मतका अनुयायीमा जुनसुकै कुरालाई पनि अर्थशास्त्रको ‘माग र आपूर्ति’ सिद्धान्तसँग तालमेल गराउन खोज्ने देखिन्छन् । केही हदसम्म यसप्रकारको विचारसँग सहमति राख्न सकिएला तर सबै कुरामा एउटै सिद्धान्त जस्ताको त्यस्तै लागू हुन सक्दैन भन्नेतर्फ पनि दृष्टिगत गर्नुपर्ने हुन्छ । माग र आपूर्तिको सिद्धान्त दैनिक उपभोग्य वस्तुको हकमा पूर्णरूपमा लागू हुन्छ तर सबै वस्तु र सेवाको उपभोग प्रवृत्ति एकै हुँदैन । उदाहरणका लागि नून सित्तैमा पाए पनि चाहिने भन्दा बढी उपभोग कसैले गर्दैन र अत्यधिक महँगो भए पनि चाहिने भन्दा बढी उपभोग नगर्ने हुँदा यहाँ माग र आपूर्तिको सिद्धान्तले काम गर्दैन । त्यस्तै अन्य धेरै चिजवस्तुको हकमा पनि यो सिद्धान्त लागू हुने हुँदा बजारले मूल्य नियन्त्रण र सन्तुलन कायम राख्न सक्दैन । व्यावसायिक घरानाले सङ्गठन बनाएर कार्टेल गर्न सक्छन् भनेरै माथि उल्लिखित कानून निर्माण भएको हो । वस्तु वा सेवाको उत्पादक, वितरक र उपभोक्ताबीच सन्तुलन ल्याउन कहिलेकाहीँ सरकारले हस्तक्षेप गर्नुपर्ने हुन्छ ।

दाम्लो खोलेर…

खुलाबजार अर्थतन्त्र भनेको दाम्लो खोलेर छाड्नुपर्छ भन्ने होइन । दाम्लो खोलेर छाडे पनि त्यसको पछाडि गोठालो लाग्नुपर्छ । दाम्लो खोलेर छोडिएको पशु दायाँबायाँ नलागेसम्म केही गर्नुपर्दैन तर, एकअर्कासँग जुधेर सिङ भाँच्ने अवस्थामा पुगेमा, भीरतिर गएमा वा बाली चोर्न जाने प्रयास गरेमा गोठालोले रोक्नुपर्छ । सेवा वा वस्तु आपूर्तिको कार्य सरकारले नगरी गैरसरकारी क्षेत्रलाई पनि दिइने हुँदा मूल्यमा अस्वाभाविक वृद्धि लगायत कार्य गर्न खोजेमा नियन्त्रण गर्न हस्तक्षेप गर्नुपर्छ । हस्तक्षेपका विधि प्रक्रिया फरकफरक हुनसक्छ । तर, त्यसको उद्देश्य सार्वजनिक हित संरक्षण हुनुपर्छ ।

न्यायोचित हस्तक्षेप

 
राज्यको नीति बमोजिम स्थापना भएका सेवा वा वस्तुसम्बन्धी व्यवसायिक संस्थालाई व्यवसायिक रूपमा सफल बनाउन वा टिकाइराख्न कुनै न कुनै रूपमा व्यवसायिक गतिविधिको संरक्षण गर्नुपर्छ । व्यवसाय गर्न समान धरातल (लेभल प्लेयिङ फिल्ड) दिनुपर्छ । यसका लागि नीतिगत रूपमा सरकार वा नियमकले व्यवस्था गर्नुपर्छ । अहिले नेपाल राष्ट्र बैंकले गरेको ब्याजदर माथिको हस्तक्षेपलाई व्यवसायिक सुरक्षाका लागि गरिएको सम्झनुपर्छ । नियमकीय हस्तक्षेप पूर्वाग्रह वा ‘सनक’ वा कसैलाई ‘दनक’ दिने उद्देश्यले अभिप्रेरित हुनु हुँदैन । कुनै समयमा केन्द्रीय बैंकले कर्जा–निक्षेप अनुपात, आधार दर (बेस रेट), ब्याजदर अन्तर (स्प्रेड) तोकेको थिएन । समय क्रममा यस्ता विषयमा हस्तक्षेप गर्दै आवश्यकता अनुसार सीमा तोकेको छ । अहिले वाणिज्य बैंकका लागि स्प्रेड दर ५ प्रतिशत तोकेको छ भने आगामी २०७६ असारसम्ममा ४ दशमलव ५ प्रतिशतमा झार्न निर्देशन दिइसकेको छ । ब्याजदर सम्बन्धमा गरेको हस्तक्षेपलाई न्यायोचित मान्न सकिन्छ । तर, यस्ता हस्तक्षेप गर्न पर्याप्त नीतिगत व्यवस्था गर्दा दीर्घकालीन रूपमा यसले काम गर्न सक्छ । विभिन्न आधार र सूचक लिएर स्प्रेड, सीडी हुँदै सीसीडी, आधार दर लगायत तोकेजस्तै कल भनिने चल्ती, बचत र मुद्दती ब्याजदरका लागि मुद्रास्फीतिलाई मुख्य मानक मान्नु सान्दर्भिक हुन सक्छ ।

आर्थिक अभियान दैनिक, २०७५ पौष १६ 

http://www.abhiyan.com.np/?p=305424