वैकल्पिक लगानी कोषको अवधारणा

परम्परागत लगानीसँग भिन्नता

 

वैकल्पिक लगानी कोष अंग्रेजीमा अल्टरनेटिभ इन्भेष्टमेन्ट फण्ड (एआईएफ) लाई नेपालमा विशिष्टीकृत लगानी कोष नाम दिइएको छ l परम्परागत लगानीको शैलीभन्दा फरक प्रकारले कोष बनाएर लगानी गरिने हुँदा यसलाई वैकल्पिक लगानी कोष भनिएको हो l परम्परागत लगानीभन्दा वैकल्पिक लगानी धेरै कुराले फरक छ l यसमा उच्च जोखिम र लाभ दुवै लिनसक्नेले मात्र लगानी गर्नसक्छन् l यसको प्रकृति झण्डै-झण्डै सामूहिक लगानी कोष (म्युचुअल फण्ड) को जस्तै हुन्छ l म्युचुअल फण्ड व्यवस्थापकले अत्यन्त न्यून आय भएका व्यक्तिदेखि जोसुकैको लागि जोखिम कम हुने क्षेत्रमा र वैकल्पिक लगानी कोष व्यवस्थापकले उच्च नेटवर्थ भएका धनाढ्य व्यक्ति र संस्थागत निकायबाट रकम सङ्कलन गरि उच्च जोखिम हुने वैकल्पिक क्षेत्रमा लगानी गर्छन् l यस्ता कोषको नियमन नेपाल धितोपत्र बोर्डले गर्छ l

वैकल्पिक लगानीका क्षेत्र  

वैकल्पिक लगानी कोषले परम्परागत लगानीका उपकरण जस्तैः बोण्ड, स्टक (शेयर), निश्चित आय भएका उपकरण बाहेकका वित्तीय सम्पत्तिमा लगानी गर्छ l वैकल्पिक लगानीअन्तर्गत हेज फण्डको प्रादुर्भाव सन् १९४९ मा भएको मानिन्छ l दोस्रो विश्व युद्धपश्चात वैकल्पिक लगानी कोषले लोकप्रियता हासिल गर्दै सन् १९६० र १९७० को दशकमा नयाँ उचाइमा पुग्यो। त्यतिबेला यस्ता कोष मध्यमस्तरका व्यक्तिको लागि उपलब्ध थिएन। त्यतिबेला यस्ता कोषमा ठूला कम्पनी र धनी व्यक्तिले मात्र लगानी गर्थे। चार्टर्ड अल्टरनेटिभ इन्भेष्टमेन्ट एनालिष्ट (सीएआईए) एसोसिएसनले सन् २०१८ सम्ममा यस्तो लगानीले विश्वको लगानी बजारमा १२ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको विवरण सार्वजनिक गरेको थियो l सीएआईए एसोसिएसनको जनवरी २०२४ मा सार्वजनिक गरेको सन् २०२३ सम्मको तथ्याङ्कअनुसार २० वर्ष अघि यस्ता कोषअन्तर्गत व्यवस्थापन गरिएको विश्वव्यापी सम्पत्तिको मूल्य ४८ खर्ब अमेरिकी डलर (नेपाली रुपैयाँ झण्डै ६५ निल) अर्थात ६ प्रतिशत थियो l हेज फण्डमार्फत सबैभन्दा बढी लगानी भएको थियो l अहिले यसको आकार बढेर २ निल २० खर्ब अमेरिकी डलर (नेपाली रुपैयाँ २ पद्म ९६ निल १३ खर्ब ९५ अर्ब ८० करोड ) अर्थात् १५ प्रतिशत पुगेको छ l वैकल्पिक लगानी कोषअन्तर्गत सबैभन्दा बढी प्राइभेट इक्विटी ४२ प्रतिशत, प्राइभेट डेट ७ प्रतिशत, रियल स्टेट १७ प्रतिशत, हेज फण्डमा २२ प्रतिशत लगानी भएको छ l विश्वबजारमा बढ्दै गएको यस प्रकारको लगानी प्रवृतिबाट नेपाल अछुतो रहने कुरै भएन l यसैको परिणामस्वरूप नेपालमा पनि यस्ता कोषमार्फत लगानी शुरु भईसकेको छ l यससम्बन्धी कानुन नेपाल धितोपत्र बोर्डले जारी गरेपछि यस्तो कोष व्यवस्थापनका लागि अनुमति लिनेको सङ्ख्या बढ्दै गएको छ l वैकल्पिक लगानीका क्षेत्रअन्तर्गत प्राइभेट इक्विटी, उद्यम पुँजी (भेञ्चर क्यापिटल), हेज फण्ड, घरजग्गा (रियल स्टेट), कमोडिटी र व्युत्पत्ति (डेरिभेटिभ) जस्ता क्षेत्र पर्छन्। त्यस्तै, यसका अन्य लगानी क्षेत्रमा एक्जोटिक अल्टरनेटिभ एसेटअन्तर्गत वेदर डेरिभेटिभ, लिटिगेसन फण्ड, पुराना वस्तु आदि पर्छन l

 वैकल्पिक लगानीका प्रकार

विशिष्टीकृत लगानी कोष नियमावली, २०७५ ले विशिष्टीकृत वा वैकल्पिक लगानी अन्तर्गत (१) प्राइभेट इक्विटी, (२) हेज फण्ड र (३) भेञ्चर क्यापिटल गरि तीन प्रकारको वैकल्पिक लगानी कोष सञ्चालन गर्न अनुमति दिन्छ l यसबाहेक नेपाल धितोपत्र बोर्डले समय-समयमा तोकिदिएको अन्य कोषमा लगानी गर्न सकिन्छ l नेपाल धितोपत्र बोर्डको वेवसाइटमा नेपालमा १३ वटा कम्पनीले यस्तो कोष व्यस्थापनको लागि अनुमति पाएको विवरण उल्लेख छ l नेपालमा तीन किसिमको लगानी कोषमार्फत लगानी गर्न सकिन्छ l भारतमा ९ वटा क्षेत्र वा कोष बनाएर लगानी गर्न सकिन्छ l यी ९ वटा कोषलाई तीन वर्गमा बाँडेको छ l नेपालमा कोष व्यवस्थापन गर्न अनुमति दिइएको क्षेत्रको चर्चा भारतको एआईएफको वर्गअन्तर्गत गरिन्छ l

१. वर्ग एक अन्तर्गतका एआईएफ

वर्ग एक अन्तर्गतका वैकल्पिक लगानी कोषले सामाजिक वा आर्थिक रूपमा लाभदायक स्टार्ट-अप, अर्ली स्टेज भेञ्चर (प्रारम्भिक चरणका उद्यम), सोसल भेञ्चर (सामाजिक उद्यम), साना तथा मझौला उद्यम (स्मल मेडियम इन्टरप्राइजेज) वा पूर्वाधार वा अन्य क्षेत्रहरूमा लगानी गर्छ l यसलाई (१) भेञ्चर क्यापिटल फण्ड (२) साना तथा मझौला उद्यम (स्मल मेडियम इन्टरप्राइजेज), (३) सोसल भेञ्चर फण्ड, (४) पूर्वाधार कोष गरि ४ वर्गमा बाँडिएको छ l भेञ्चर क्यापिटल फण्डले विशेषत उच्च नाफा वृद्धिको सम्भावना भएका स्टार्ट-अप वा अर्ली स्टेज भेञ्चर्समा लगानी गर्छ l यसमा एञ्जल फण्ड पनि समावेश गरिएको छ l साना तथा मझौला उद्यम कोषले नाफा वृद्धिमा राम्रो ट्र्याक रेकर्ड भएका साना र मझौला उद्यममा लगानी गर्दछ। सोसल भेञ्चर फण्डले सामाजिक र वातावरणीय क्षेत्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने उद्देश्य राखेका स्वच्छ उर्जा र दिगो विकास जस्ता क्षेत्रमा  लगानी गर्छ l पूर्वाधार कोषले रेलमार्ग, पुल, विमानस्थल आदि क्षेत्रमा लगानी गर्छ l

२. वर्ग दुइ अन्तर्गतका एआईएफ

वर्ग दुइ अन्तर्गत पर्ने वैकल्पिक लगानी कोषले वर्ग एक र तीनमा नपर्ने क्षेत्रमा लगानी गर्छ l यस्ता कोषले सञ्चालन खर्चको लागि बाहेक अन्य स्रोत वा ऋण प्रयोग गर्दैनन्। यसलाई (१) प्राइभेट इक्विटी फण्ड (२) डेट (ऋण) फण्ड (३) फण्ड अफ फण्ड गरि तीन उपवर्गमा वर्गीकरण गरिएको छ l प्राइभेट इक्विटी फण्डले सूचीकरण नभएका कम्पनीमा शेयर (इक्विटी) लगानी गरि पुँजी जुटाउन मद्दत गर्छ। सूचीकरण नभएका कम्पनीलाई पुँजी जुटाईदिन्छ । नेपालमा यस्ता कोष व्यवस्थापनको अनुमति पाएका कोष व्यवस्थापकले सबैभन्दा बढी यहीअन्तर्गत कोष व्यवस्थापन गरिरहेका छन् l डेट वा ऋण फण्डले सूचीकरण नभएका कम्पनीमा बोण्ड डिवेञ्चरमार्फत लगानी गर्छ l फण्ड अफ फण्डले बहुक्षेत्रीय एआईएफमा लगानी गर्छ। यसले प्रत्यक्षरूपमा स्टक वा बोण्ड खरीद गर्दैन। यसको सट्टा, यसले अन्य वैकल्पिक लगानी कोषको पोर्टफोलियोमा लगानी गर्दछ।

३. वर्ग तीन अन्तर्गतका एआईएफ

वर्ग तीन अन्तर्गत पर्ने एआईएफले विभिन्न व्यापारिक रणनीति प्रयोग गर्छन्। यसले सूचीकृत वा असूचीकृत डेरिभेटिभमा लगानीको लागि लिभरेज वा ऋण प्रयोग गर्न सक्छ। यस वर्गमा (१) प्राइभेट इन्भेष्टमेन्ट इन पब्लिक इक्विटी फण्ड र (२) हेज फण्ड पर्छन् l प्राइभेट इन्भेष्टमेन्ट इन पब्लिक इक्विटी फण्डले स्टक एक्सचेञ्जमा सूचीकृत भइसकेका कम्पनीमा लगानी गर्छ l यसको अर्थ म्युचुअल फण्ड वा डिलरले जस्तो सूचीकृत कम्पनीको शेयर किन्दैनन् l सूचीकृत कम्पनीलाई थप पुँजी चाहिएको खण्डमा यस्ता कम्पनीले बजार मूल्यभन्दा कम मूल्यमा थप शेयर जारी गर्ने घोषणा गर्छन l यसको स्वरूप झण्डैझण्डै एफपीओ (फर्दर पब्लिक अफरिङ्ग) जस्तै हुन्छ l यसले कम्पनीलाई छिटोभन्दा छिटो पुँजी जुटाउन मद्दत गर्छ l हकप्रद वा एफपीओ जारी गर्दा विभिन्न नियामकीय प्रक्रिया पूरा गर्दा लामो समय लाग्नसक्छ l यसमा एआईएफ र कम्पनी दुबैको लागि अवसर हुन्छ l एआईएफले स्थापित कम्पनीको शेयर बजार मूल्यभन्दा कम मूल्यमा प्राप्त गर्छ भने कम्पनीले पनि प्रिमियमसहित थप पुँजी प्राप्त गर्छ l प्राप्त पुँजीको तुरुन्तै लगानी गर्दा छोटो समयमै उच्च प्रतिफल प्राप्त हुनसक्छ l यसले शेयर मूल्यमा बढोत्तरी आउनसक्छ l हेज फण्डले अधिकतम प्रतिफल दिनसक्ने शर्ट सेल (अल्प बिक्री), आर्बिट्रेज, फ्युचर्स, डेरिभेटिभ र मार्जिन ट्रेडिंग जस्ता विभिन्न लगानी रणनीतिहरू प्रयोग गर्दछ।

वैकल्पिक लगानीमा आकर्षण

 

वैकल्पिक लगानीमा आकर्षण बढ्नुमा लगानीमा बढि लाभ हुनु र सरकारी वा नियामकीय नियमन कम हुनुलाई एक प्रमुख कारण मान्न सकिन्छ l वैकल्पिक लगानोमा न्यून नियमन हुन्छ l परम्परागत लगानीमा सरकार र नियामक निकायको उच्च नियमन हुन्छ र धेरै कुरा सार्वजनिक गर्नुपर्छ l त्यस्तै, धेरै कुराको अनुपालना पनि गर्नुपर्छ l नेपालको सन्दर्भमा बैंक तथा बिमा कम्पनीमा लगानीको माथिल्लो सिमा तोकिएको हुँदा जति पनि लगानी गर्न पाइन्न l अन्य कम्पनीमा लगानी गर्दा पनि आधारभूत शेयरधनी भन्ने एउटा व्यवस्थाले त्यस्ता लगानी सरकारी वा अन्य निकायको निगरानीमा पर्नसक्छ/पर्छ l त्यसैले चाहेर पनि मनग्य लगानी गर्न पाइन्न l यस्ता लगानीमा प्रतिफलको सुनिश्चितता पनि हुन्न l यद्यपि कुनै पनि लगानीमा सुनिश्चितता हुन्न l तर, एआईएफमा लाभ हुँदा उच्च लाभ हुन्छ l उच्च जोखिम लिएर उच्च लाभ लिन चाहनेको लागि वैकल्पिक लगानीको क्षेत्र सहायक बनेको कारण यसतर्फ लगानी मोडिएको अनुमान गर्न सकिन्छ l यसमा कम वा न्यून नियमन हुनुको कारण जोखिम लिनेको लागि खुला छोडिदिनु हो l लगानी क्षेत्र अन्तर्गत क्रिप्टो (प्रछ्न्न), एक्जोटिक अल्टरनेटिभ एसेटअन्तर्गत वेदर डेरिभेटिभ, लिटिगेसन फण्ड, पुराना वस्तुलाई वैधता दिएको देशमा मात्र लगानी गर्न सकिन्छ l नेपालको सन्दर्भमा वैकल्पिक लगानी कोष व्यवस्थापकले यस्तो उपकरणमा चाहेर पनि लगानी गर्न सक्दैनन् l नेपालमा प्रछ्न्नलाई वैधानिकता नदिएको कारण लगानी गर्नु गैरकानुनी कार्य हुनजान्छ l तर, भारतको सन्दर्भमा प्रछ्न्नमा पनि लगानी गर्न सकिन्छ l भारतले यसलाई अभौतिक सम्पत्तिको मान्यता दिएको हुँदा यहाँका कोष व्यवस्थापकले प्रछ्न्नमा पनि लगानी गर्न सक्छन l यसमा हुने उच्च जोखिमका कारण यस्ता लगानी जो कोहीको लागि हैन र हुनसक्दैन l यसका लगानीका बहुआयामिक लगानी क्षेत्र छन l तर, नेपालमा त्यति धेरै क्षेत्र खुला नगरिएको हुँदा आगामी दिनमा यसका बहुआयामिक क्षेत्र खुला गरिनुपर्छ l वैकल्पिक लगानी कोष अन्तर्गतको तर नेपालमा अनुमति नदिईएको ‘प्राइभेट इन्भेष्टमेन्ट इन पब्लिक इक्विटी’ लाई यथाशीघ्र अनुमति दिनुपर्ने देखिन्छ l यसो गर्दा यस्तो कोष व्यवस्थापक र नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेडमा सूचीकृत कतिपय कम्पनीले तुरुन्तै रकम प्राप्त गरि व्यावसायिक गतिविधिमा तीव्रता ल्याउन सक्ने सम्भावना उच्च देखिन्छ l 

आर्थिक अभियान दैनिकमा २०८१/६/२ मा प्रकाशित 

https://www.abhiyandaily.com/article/vaiklpik-lgaanii-kossko-avdhaarnnaa-prmpraagt-lgaaniisng-bhinntaa

बजार पुँजीकरण र कुल ग्रार्हस्थ उत्पादन

एकअर्काबीच अन्तरसम्बन्ध हुन्छ कि हुन्न ?

शेयरबजारको पुँजीकरण र कुल ग्रार्हस्थ उत्पादन अर्थात ग्रस डोमेस्टिक प्रडक्ट (जीडीपी) बीच अन्तरसम्बन्धको बारेमा चर्चा हुनथालेको छ l बजार पुँजीकरण बढ्दै जाँदा यस्तो बहस हुनेगर्छ l यस्तै बहस २०७८ सालमा पनि चलेको थियो l बहस चल्दै गयो, बजार घट्दै गयो, चर्चा र बहस पनि सकियो, विषय पनि हरायो l यस वर्ष पनि चर्चा चल्न थालेको छ l बजार पुँजीकरण घट्दै गएपछि अन्तरसम्बन्ध हुन्छ कि हुन्न भन्ने विषय नटुंगिकन सकिनेछ र बजार बढ्दै गएपछि फेरी चर्चा शुरु हुनेछ l यो क्रम निरन्तर चल्नेछ l पुँजीकरण बढ्दा मात्र यसको चर्चा चल्नुले यी दुइ बीचको कुनै सम्बन्ध छैन र यो केवल ‘तर्साउने’ अस्त्र मात्र हो भन्ने देखिन्छ l शेयर बजार पुँजीकरण, जीडीपीसँगको अन्तरसम्बन्ध र अहिले देखिएको बजार पुँजीकरण वास्तविक हो कि हैन, वास्तविक पुँजीकरण कति छ भन्ने बारेमा विस्तारमा चर्चा गरिन्छ l

जीडीपी र पुँजीकरण

कुल ग्रार्हस्थ उत्पादन भन्नाले कुनै पनि देशको एक निश्चित समयावधिमा वस्तु तथा सेवाको अन्तिम बजार मूल्यको योग हो l यसको मापन एक आर्थिक वर्षको समयावधि लिएर गरिन्छ l कुनै पनि वस्तु वा सेवा सोही तोकिएको समयभित्र उत्पादन भएको हुनुपर्छ l यसमा उपभोगका लागि तयार भईसकेको वस्तु तथा सेवा मात्रै समावेश हुन्छन l उत्पादनमा उपयोग हुने कच्चा पदार्थ यसमा पर्दैन । कुल गार्हस्थ्य उत्पादन बजार मूल्यमा मापन गरिने हुँदा वस्तु तथा सेवाको बजार मूल्य बढ्दा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको मानसमेत वृद्धि हुन्छ l अहिले नेपालको जीडीपी ५३ खर्ब ८१ अर्ब रुपैयाँ पुगेको छ l आर्थक वर्ष २०८१/०८२ मा जीडीपी झण्डै ५८ खर्ब पुग्ने अनुमान गरिएको छ l

स्टक एक्सचेञ्जमा सूचीकृत कम्पनीको कुल बजार मूल्यलाई बजार पुँजीकरण भनिन्छ l यसको मापन गर्दा सूचीकृत शेयर सङ्ख्यालाई त्यसको बजार मूल्यले गुणन गरि निकालिन्छ l उदाहारणका लागि नेपाल दूरसञ्चार कम्पनी लिमिटेड (एनटीसी) को सूचीकृत शेयर सङ्ख्या १८ करोडलाई त्यसको बजार मूल्यले गुणन गर्दा यस कम्पनीको बजार पुँजीकरणको अङ्क आउँछ l २०८१ भदौ १३ गतेका दिन बजार बन्द हुँदाको अन्तिम मूल्य ९ सय ९२ रुपैयाँ १० पैसाको हिसाबले यस कम्पनीको बजार पुँजीकरण १ खर्ब ७८ अर्ब ५७ करोड ८० हजार रुपैयाँ हुन्छ l यसैगरी अन्य सूचीकृत कम्पनीको पनि यसैगरी बजार पुँजीकरण निकालिन्छ र सबै कम्पनीको बजार पुँजीकरणलाई जोडेर कुल बजार पुँजीकरण निकालिन्छ l २०८१ भदौ १३ गतेका दिन बजार पुँजीकरण ४३ खर्ब ६६ अर्ब ८८ करोड ६० लाख ५५ हजार १ सय ८५ र फ्लोट पुँजीकरण १५ खर्ब ४० अर्ब ४ करोड ६६ लाख ७० हजार रुपैयाँ थियो l  

जीडीपी र पुँजीकरणको सम्बन्ध

जीडीपी बढ्दा कम्पनीको नाफा बढ्नसक्छ l कम्पनीको नाफा बढ्दा शेयर मूल्य बढ्न सक्छ l शेयर मूल्य बढ्दा बजार पुँजीकरण पनि बढ्दै जान्छ l यस हिसाबले जीडीपी र बजार पुँजीकरणबीच सकारात्मक सम्बन्ध छ भन्न सकिन्छ l यसको सम्बन्ध हुने भए पनि जीडीपी र बजार पुँजीकरण सँगसँगै जानुपर्छ वा जान्छ भन्ने हुन्न l कुनै पनि कम्पनीको शेयर मूल्य कम्पनीको नाफाले मात्र बढ्छ भन्ने निरपेक्ष आधार हुन्न l किनभने शेयर बजारमा लगानी मात्र गरिन्न, बस्तुसरह कारोबार पनि गरिन्छ l कारोबार गर्दा कारोबारयोग्य शेयरको उपलब्धता पनि दृष्टिगत गरिएको हुन्छ l कारोबारीको मनोभावना, आर्थिक अवस्था, राजनीतिक स्थिरता र कम्पनीको व्यवसायिक अवस्थालगायत शेयर बजारलाई असर गर्ने धेरै कारक तत्वले बजार पूँजीकरण जीडीपीभन्दा फरक हुन सक्छ। जीडीपी र बजार पुँजीकरणको सम्बन्धको बारेमा पहिलोपटक अमेरिकन शेयर कारोबारी वारेन बफेटले उल्लेख गरेका थिए l आजको दिनमा बफेटले नै यसको उपयोग गर्न छाडिसकेका छन् l बफेटले शुरु गरेको यो विषयमा कुनै प्राज्ञिक निकायले शोध गरेको छैन l एक कारोबारीले आफ्नो लागि बनाएको एउटा सुत्र मानक सिद्धान्त बन्न सक्दैन l यस्तो हुन्थ्यो भने हरेक व्यक्तिले आफूलाई उपयुक्त ठानेको चिज आमसमुदायलाई उत्तिकै उपयोगी हुनेथियो तर, यस्तो हुँदैन l अंग्रेजीमा ‘वान म्यान्स फूड मे बी पोइजन फर एनोदर’ अर्थात एकजनाको खाना अर्को व्यक्तिको लागि विष हुनसक्छ भन्ने भनाई छ l

अङ्कको रुपमा पुँजीकरण

बजार पुँजीकरण एउटा विशुद्ध अङ्क वा हिसाब मात्र हो l २०८१ भदौ १३ गते नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज लिमिटेड (नेप्से) को विवरणअनुसार विशाल बजार कम्पनी लिमिटेडको शेयर मूल्य ४ हजार ५ सय २९ रुपैयाँ थियो l यस दिन यस कम्पनीको १ सय ६५ कित्ता शेयर कारोबार भएको थियो l १ सय ६५ कित्ता कारोबार भए पनि सबै शेयरको कारोबार भएसरह हिसाब निकालिन्छ l नेप्सेमा सूचीकृत सबैभन्दा कम ४ लाख ९१ हजार ४ सय कित्ता शेयर भएको विशाल बजार कम्पनी लिमिटेडको एकैदिन सबै शेयर कारोबार भएमा २ अर्ब २२ करोड ५५ लाख ५० हजार ६ सय रुपैयाँ रकम चाहिने रहेछ l यही रकमलाई नै बजार पुँजीकरण भनिन्छ l थोरै शेयर भएको कम्पनीको सबै शेयर बिक्री हुँदा त दुइ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढि रकम चाहिन्छ भने सूचीकृत सबै कम्पनीको शेयर एकैदिन कारोबार हुने हो भने झण्डै ४३ खर्ब रुपैयाँ चाहिन्छ l सूचीकृत सबै शेयर कारोबारयोग्य हुन्न l नेपालको सन्दर्भमा बैकिङ्ग र बिमा कम्पनीको ४९ प्रतिशत मात्रै शेयर खुलाबजारमा कारोबार हुन्छन् l यसको विपरित बाँकी ५१ प्रतिशत शेयर खुलाबजारमा कारोबारयोग्य हुँदैनन् l त्यस्तै, बैकिङ्ग र बिमाबाहेकका क्षेत्रका कम्पनीका शेयर तीन वर्षपछि सबै कारोबारयोग्य हुन्छन् l संसारमा कहीं नहुने दुइ र तीनथरी शेयर मूल्य नेपालमा मात्र देख्न पाइन्छ l बैकिङ्ग र बिमा कम्पनीको संस्थापक र सर्वसाधारण गरि शेयरको मूल्य छुट्टाछुट्टै छ l तर, पुँजीकरण गणना गर्दा संस्थापक शेयरलाई सर्वसाधारण अर्थात् फ्लोटको आधारमा गरिन्छ l यसबाट के बुझ्नुपर्छ भने बजार पुँजीकरण अङ्क मात्र हो l

तीन गुणा पुँजीकरण

२०८१ भदौ १३ गते नेपालमा बजार पुँजीकरण जीडीपीको करिब ८२ प्रतिशत थियो l यो अनुपात बढेर ८८ प्रतिशतसम्म पुगेको छ l यतिबेलै शेयरबजार ‘ओभरभ्यालुड’ भन्यो, जोखिम बढ्यो भन्ने चर्चा शुरु चलेको छ l यता यस्तो चर्चा चलिरहँदा साउदी अरबको बजार पुँजीकरण जीडीपीभन्दा १ सय ५० प्रतिशत बढि छ l साउदी अरबको जीडीपी २६ निल र बजार पुँजीकरण ३७ निल नेपाली रुपैयाँ छ l सन् २०१९ डिसेम्बर ११ मा साउदी अरबको बजार पूँजीकरण जीडीपीको झण्डै तीन गुणा थियो l यसरी पुँजीकरण बढ्नुमा त्यहाँ सूचीकृत कम्पनीको शेयर मूल्य तीन गुणा बढेको थिएन l साउदी सरकार स्वामित्वको पेट्रोलियम उत्पादक साउदी अरेबियन आयल कम्पनी सूचीकरण भएको थियो l यसले पहिलो कारोबार दिनमै २५ निल २६ खर्ब नेपाली रुपैयाँभन्दा बढीको बजार पूँजीकरण कायम गरेको थियो l साउदी अरबको स्टक एक्सचेञ्जको त्यतिबेलाको बजार पुँजीकरण करिब ३० निल जीडीपी १२ निल नेपाली रुपैयाँ हाराहारी थियो l अहिले जीडीपी बराबर बजार पुँजीकरण पुग्न लाग्यो, जोखिम बढ्यो भन्ने जुन प्रचार भईरहेको छ, यसको सत्यतथ्यको बारेमा खासै चर्चा भएको देखिन्न l खोजी हुन्थ्यो भने साउदी अरबको जीडीपी र पुँजीकरणको चर्चा अवश्य नै हुनेगर्थ्यो l यस्तो उदाहरण अरु पनि भेटिन सक्छ l

कुन पुँजीकरण वास्तविक

नेप्सेले कुल र फ्लोट गरि दुइथरि बजार पुँजीकरण सार्वजनिक गरिरहेको छ l कुल पुँजीकरणको चर्चा चल्दा फ्लोट पुँजीकरणको बारेमा कसैले पनि वास्ता गरेको देखिन्न l यद्यपी कुल पुँजीकरणलाई लिँदा पनि यसले कुनै असर पार्ने हैन l किनकी यो एउटा अङ्क मात्र हो, यसले कुनै तात्त्विक असर पर्दैन भन्ने कुरा साउदी अरबको बजार पुँजीकरण र जीडीपीको अङ्क हेर्दा ज्ञात हुन्छ l साउदीको उदाहरणले देखाउने कुरो के हो भने अन्य कम्पनीको शेयर मूल्य नबढे पनि कुनै एउटा कम्पनीले पनि बजार पुँजीकरणमा तात्त्विक असर पर्दोरहेछ l नेप्सेमा सूचीकृत विभिन्न १२ वटा समूहका २ सय ६८ वटा कम्पनीको ८ अर्ब १८ करोड ७१ लाख ४५ हजार ९ सय ३५ कित्ता शेयर सूचीकृत भएका छन् l यो अङ्कमा खारेजीको क्रममा रहेका (क्रिष्टल फाइनान्स लिमिटेड) र सूचीकरणमा रहेका तर, कारोबार स्थगन भएको (क्यापिटल मर्चेन्ट बैंक एण्ड फाइनान्स कम्पनी लिमिटेड) शेयरलाई समावेश गरिएको छैन l यसमा सोल्टी होटेल लिमिटेडको अङ्कित मूल्य १० रुपैयाँ र हाथवे इन्भेस्टमेन्ट नेपाल लिमिटेडको अङ्कित मूल्य ५० रुपैयाँ रहेका शेयरलाई अङ्कित मूल्य १ सय रुपैयाँको हिसाबले गणना गरिएको छ l २०८१ भदौ १३ गतेको विवरणअनुसार यी सबैको बजार पुँजीकरण ४३ खर्ब ६६ अर्ब ८८ करोड ६० लाख ५५ हजार १ सय ८५ र फ्लोट पुँजीकरण १५ खर्ब ४० अर्ब ४ करोड ६६ लाख ७० हजार रुपैयाँ छ l

कुल पुँजीकरण कसरी गणना गरिन्छ भन्ने कुरा माथि उल्लेख भईसकेको छ l फ्लोट गणना कसरी गरिएको छ भनेर नेप्सेले सार्वजनिक गर्ने गरेको छैन l सिद्धान्तत: फ्लोटमा कारोबारयोग्य शेयर मात्र गणना गरिन्छ l बैकिङ्ग र बिमाबाहेकका कम्पनीको शेयर निश्चित अवधिसम्म बिक्री बन्देजमा रहन्छ l यस्ता बिक्री बन्देजमा रहेका शेयरलाई फ्लोटमा राखिएको छ वा छैन सार्वजनिकरुपमा प्रकाशमा नआएको हुँदा यस बारेमा यकिन भन्न सकिन्न l फ्लोट पुँजीकरण हेर्दा यस्ता शेयरलाई राखिएको छैन होला भन्नेसम्मको अनुमान गर्न सकिन्छ l जलविद्युत समूहका अपर तामाकोशी हाइड्रोपावर लिमिटेड, रसुवागढी हाइड्रोपावर लिमिटेड, साञ्जेन जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड, मध्य भोटेकोशी जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड र चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडका संस्थापक शेयरलाई कुन वर्गमा राखिएको छ, यसको पनि सार्वजनिक जानकारीमा आएको छैन l खुलारुपमा कारोबारमा आउने शेयरको अनुमानित संख्या ४ अर्ब ५० करोड कित्ता छ l अनुमान गरिएको फ्लोटेड शेयरको बजार पूँजीकरण करिब २७ खर्ब रुपैयाँ अनुमान गर्न सकिन्छ l तालिकामा सूचीकृत क्षेत्र, कुल शेयर संख्या, अनुमानित फ्लोटेड शेयर संख्या र अन्तिम बजार मूल्यअनुसारको बजार पूँजीकरण पेश गरिएको छ l

शेयर संख्या र बजार पूँजीकरण

  स्रोत : नेप्से, २०८१ भदौ १३ 

तालिकामा वाणिज्य बैंक, विकास बैंक, वित्त (फाइनान्स), लघुवित्त, जीवन बिमा र निर्जीवन बिमा कम्पनीका शेयरलाई एकै ठाउँमा राखिएको छ l यी समूहका कम्पनीका ४९ प्रतिशतसम्म शेयर सर्वसाधारण अर्थात फ्लोटमा राख्न सकिने हुँदा हाल फ्लोटमा नआए पनि भविष्यमा जुनसुकै बेला फ्लोटेड बनाइने हुँदा अहिले नै यसलाई फ्लोटमा राखिएको छ l जलविद्युत समूहका तामाकोशी, चिलिमे, साञ्जेन, रसुवागढी र मध्य भोटेकोशीको ४९ प्रतिशत शेयरलाई फ्लोटेड मानी अन्य कम्पनीका पूरै शेयरलाई कारोबारयोग्यका रुपमा लिईएको छ l यसमा पनि लकिङ्ग खुल्न बाँकी रहेका कम्पनीको क्रमशः लकिङ्ग खुलि खुलाबजारमा कारोबार हुनेहुँदा अहिले नै फ्लोटेडमा राखिएको हो l लगानी समूहको नागरिक लगानी कोष, हाइड्रोइलेक्ट्रिसिटी इन्भेष्टमेन्ट एण्ड डेभलपमेन्ट कम्पनी लिमिटेड, नेपाल पूर्वाधार बैंक लिमिटेड र ईमर्जिङ्ग नेपाल लिमिटेडको क्रमशः २०, २०, ४० र १० प्रतिशत शेयरलाई कारोबारयोग्यको रुपमा लिईएको छ l अन्य समूहको एनटीसी, नेपाल पुनर्बिमा कम्पनी लिमिटेड, हिमालयन रिइन्स्योरेन्स कम्पनी लिमिटेडको क्रमशः ८, १६ र ३० प्रतिशत शेयरलाई कारोबारयोग्यको रुपमा लिईएको छ l उत्पादन तथा प्रशोधन र होटेल तथा पर्यटन समूहका सबै शेयरलाई कारोबारयोग्य गणना गरिएको छ l त्यस्तै, व्यापार समूहको विशालबजार कम्पनी लिमिटेड र साल्ट ट्रेडिङ्ग कर्पोरेसनको क्रमशः ८५ र ७८ प्रतिशतलाई कारोबारयोग्य मानिएको छ

जोखिमको अवस्था  

शेयरबजारको पुँजीकरण कति हुनुपर्ने भन्ने कुनै सिमा हुन्न l शेयरबजारमा कम्पनी बाहिरिनेभन्दा भित्रिने अर्थात् सूचीकरण हुने दर बढि हुन्छ l नयाँ कम्पनी सूचीकरण भईरहने हुँदा पुँजीकरण पनि बढ्दै जान्छ l पुँजीकरण कति हुँदा ठिक कति हुँदा बेठिक भन्ने कुनै सुत्र हुन्न l जोखिम कुल बजार पुँजीकरणले हैन तत् तत् कम्पनीको शेयर मूल्यले निर्धारण गर्छ l पूँजीकरण केवल गणना मात्र भएको र यो वास्तविक रकम नभएको हुँदा यसले लगानी र कारोबारमा कुनै असर गर्दैन l तालिकामा अनुमान गरिएको झण्डै २७ खर्ब रुपैयाँ  पनि वास्तविक अङ्क भने हैन l बजार पुँजीकरणमा २७ प्रतिशत योगदान दिने बैकिङ्ग र बिमाको ४९ प्रतिशत फ्लोट मानिए पनि अझसम्म पनि कतिपय कम्पनीको ३० प्रतिशत शेयर मात्र फ्लोट भएको छ l १५ प्रतिशतको योगदान दिने जलविद्युत समूहका धेरै कम्पनीको लकिङ्ग खुल्न बाँकी छ l जीडीपी र पुँजीकरणको बीच प्रत्यक्षरुपमा कुनै सम्बन्ध स्थापित गर्न नसकिएको अवस्थामा शेयरबजार ‘ओभरभ्यालुड’ भयो भन्नुको कुनै अर्थ देखिन्न l यदि यी दुइ बीचमा सम्बन्ध हुने रहेछ भनेर प्रमाणित नै भयो भने पनि शेयरबजार ‘ओभरभ्यालुड’ भएको देखिन्न l नेप्सेले सार्वजनिक गरेको फ्लोट पुँजीकरणलाई आधार मान्ने हो भने जीडीपीको एक चौथाई र तालिकामा देखाइएको अनुमानित पुँजीकरणलाई आधार मान्दा पनि आधा मात्र पुगेको छ l बजार पुँजीकरणले कुनै पनि कम्पनीको शेयर मूल्य ओभरभ्यालुड हुन्न l कम्पनीगत शेयर मूल्यको आधारमा कम्पनी चाहिँ ‘ओभरभ्यालुड’ हुनसक्छ l पूँजीकरणसँगै बेला बेला शेयर कारोबार मापन गर्ने इन्डेक्सलाई लिएर पनि अनेकौं कुरा आउँछ l कुनै बेलाको झण्डै ३ हजार २ सयको इन्डेक्स घटेर फेरी त्यति नै अङ्क पुग्दा एकै हुन्न l किनभने यस बीचमा थुप्रै कम्पनी सूचीकरणमा आइसकेका हुन्छन् l इन्डेक्स गणना गर्दा लिइने आधार पुँजीकरण नयाँ कम्पनी सूचीकरण हुनासाथ परिवर्तन हुन्छ l पूँजीकरण र इन्डेक्सलाई अङ्कको हिसाबले घटीबढी भयो भन्नुभन्दा यस्तो हिसाब बुझ्नको लागि आधार पूँजीकरण लिएर तुलनात्मकरुपले हेर्नुपर्छ l यसका लागि नेप्सेले हरेक हप्ता आधार पूँजीकरण र फ्लोट पुँजीकरण गणना गर्दा लिएका आधार पनि साप्ताहिकरुपमा सार्वजनिक गर्नुपर्छ l यस्तो विवरणमा कुन कम्पनीको कति शेयर फ्लोटमा आएको छ भन्ने पनि उल्लेख गर्नुपर्छ यसो गर्दा आमरुपमा फ्लोट पुँजीकरण विश्वसनीय हुनजान्छ र अध्येयतालाई पनि तुलनात्मक अध्ययन गर्न सघाउ पुग्छ l 

२०८१ भदौ १९ 

आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/article/bjaar-puunjiikrnn-r-kul-gaarhsthy-utpaadn-ekarkaabiic-antrsmbndh-hunch-ki-hundain

 

  

 

अग्राधिकार शेयरको अवधारणा

 साधारण शेयरभन्दा के फरक हुन्छ ?

कर्पोरेट क्षेत्रमा शेयर भन्ने शब्दले पुँजीको अंश भन्ने जनाउँछ l शेयर शब्दको अगाडि ‘अग्राधिकार’ विशेषण लागेको शेयर पनि हुन्छ l अग्राधिकार विशेषणले यो शेयरलाई अरु शेयरभन्दा विशिष्ट र बेग्लै बनाईदिन्छ l नेपालमा यस्तो शेयर आमरुपमा प्रचलित छैन l त्यसैले अग्राधिकार शेयर प्रचलनमै रहेको शेयर धारण गरेका कुनै व्यक्ति वा समूह हो भन्ने आंम बुझाइ बनेको देखिन्छ l आम बुझाईको शेयरलाई ‘साधारण शेयर’ भनिन्छ l कतिले यसलाई संस्थापकले धारण गरेको शेयर हो र अरुले भन्दा बढि अधिकार पाउँछन/पाएको हुन्छ भन्ने बुझाइ पनि देखिन्छ l यो आम बुझाईअनुसारको शेयर हैन l यसको छुट्टै किसिमको अस्तित्व हुन्छ l नामअनुसारको यसले अग्राधिकार पनि पाएको हुन्छ l अग्राधिकार शेयर भए पनि साधारण शेयरले पाएको अधिकार यसले पाएको हुन्न l अग्राधिकार शेयरले पाएको अधिकार साधारण शेयरले पाएको हुन्न l अग्राधिकार शेयर साधारण शेयरमा परिवर्तन हुनसक्छ l साधारण शेयरमा परिवर्तन भएमा यसले अग्राधिकार शेयरको अस्तित्व गुमाउँछ र अग्राधिकार पनि प्राप्त गर्दैन l साधारण शेयर बनेपछि यसले साधारण शेयरले पाएका सबै अधिकार प्राप्त गर्छ l अग्राधिकार शेयर पनि स्टक एक्सचेन्जमा कारोबर हुन्छ l दुवै शेयर पुँजी प्राप्त गर्ने वित्तीय उपकरण हुन l

अग्राधिकारको अग्राधिकार

अग्राधिकार शेयरले के कस्ता अग्राधिकार पाएका हुन्छन्, यसका के कस्ता विशेषता हुन्छन र कति प्रकारका हुन्छन् यस विषयमा यस अनुच्छेदमा सविस्तार चर्चा गरिन्छ l अग्राधिकार शेयर भनिए पनि साधारण शेयरले भन्दा व्यापक अधिकार पाएको हुन्न l व्यापक अधिकार साधारण शेयरकै हुन्छ किनभने साधारण शेयर धारण गरेका शेयरधनीले मतदानको अधिकार र सञ्चालकमा उम्मेदवार हुने अधिकार पाएका हुन्छन् l सञ्चालक बन्न पाउनु कम्पनी सञ्चालन गर्ने अख्तियारी हो l अग्राधिकार शेयरधनीले मतदानको अधिकार र सञ्चालकमा उम्मेदवार हुने अधिकार पाएको हुन्न l यस्ता शेयरधनीले साधारण शेयरधनीले भन्दा पहिला लाभांश पाउँछन l त्यस्तै, कम्पनी खारेजी हुँदा साधारण शेयरभन्दा पहिला फिर्ता पाउने क्रममा पर्छ l साधारण शेयरले भन्दा पहिल्यै लाभांश पाउनेबाहेक खारेज हुँदा पहिले फिर्ता पाउने अधिकार क्रम मात्र हो l खारेज हुँदा अग्राधिकार शेयर फिर्तै हुनसक्छ भन्ने आधार हुन्न l अग्राधिकार शेयरले यी दुइवटा अधिकार साधारण शेयरले भन्दा पहिले पाउने हुँदा यसलाई अग्राधिकार शेयर भनिएको हो l अग्राधिकार र साधारण शेयरबीच कस्ता मूलभूत भिन्नता हुन्छन भन्ने कुरा तालिकामा देखाईएको छ l

 

अग्राधिकार र साधारण शेयरबीच मूलभूत भिन्नता

आधार	अग्राधिकार शेयर	साधारण शेयर
प्रतिफल वितरण	पहिलो प्राथमिकता हुन्छ l	दोस्रो प्राथमिकता हुन्छ l
प्रतिफल दर	पहिले नै निर्धारित हुन्छ l	कुनै सीमा हुन्न l
जारी	इच्छाधीनरुपमा जारी हुन्छ l	अनिवार्यरुपमा जारी हुन्छ l
बोनस/हकप्रद	तोकिएको नगद लाभांशबाहेक केही प्राप्त गर्दैनन् l	बोनस/हकप्रद प्राप्त गर्छन् l
मताधिकार	हुदैंन l	हुन्छ l
फिर्ता	सामान्यतया निश्चित अवधि पुगेपछि फिर्ता हुन्छ l फिर्ता नहुने पनि हुन्छ l	कहिल्यै फिर्ता हुँदैन l
रुपान्तरण	विवरणपत्रमा उल्लेखित शर्तको अधिनमा रहेर एकैपटक वा खण्ड-खण्ड गरेर साधारण शेयरमा रुपान्तरण हुन्छ l	साधारण शेयरको हैसियत कहिले परिवर्तन हुन्न l जे छ त्यही रहन्छ l
जोखिम	न्यून हुन्छ l	उच्च हुन्छ l
स्वामित्व	ऋणदाता सरहको हैसियत हुन्छ l	कम्पनीमा स्वामित्व हुन्छ l
खारेजीको परिणाम	साधारण शेयरभन्दा पहिले पालो आउँछ l	अन्तिममा पालो आउँछ l
प्रकार	परिवर्त्य, अपरिवर्त्य,  सञ्चित, असञ्चित, फिर्ता हुने र फिर्ता नहुने हुन्छ l	यो एकै प्रकारका हुन्छ l संस्थापक, सर्वसाधारण, स्थानीय कर्मचारी शेयर भनिए पनि सबै साधारण शेयर हुन l
पुँजीगत लाभ	सूचीकरण भए पनि अधिक लाभ नहुन सक्छ l	पुँजीगत लाभको अधिक सम्भावना हुन्छ l

 अग्राधिकारको विशेषता र प्रकार

यसको मुख्य विशेषता लाभांशमा पहिलो अधिकार हुन्छ l त्यस्तै, कम्पनी खारेज हुने अवस्थामा साधारण शेयरभन्दा पहिले फिर्ताको क्रम आउँछ l यसबाहेक यो साधारण शेयरमा परिवर्तन हुनसक्छ l हरेक वर्ष सुनिश्चित आम्दानी प्राप्त हुन्छ l कुनै वर्ष लाभांश दिन नसके अर्को वर्ष वा जुन वर्ष दिन्छ सोहीसमयसम्म नपाएको वर्षको लाभांश सञ्चित भएर बस्छ l निश्चित अवधिपश्चात धारकले फिर्ता पाउँछ l यसका विशेषताभित्र यसको प्रकार लुकेको हुन्छ l अग्राधिकार शेयर मूलत: ३ प्रकारको हुन्छ l

 

१.    परिवर्त्य र अपरिवर्त्य : अग्राधिकार शेयरको एउटा विशेषता वा प्रकार परिवर्त्य र अपरिवर्त्य हो l परिवर्त्य भन्नाले निश्चित समयपछि उक्त शेयर साधारण शेयरमा परिवर्तन हुन्छ l साधारण शेयरमा परिवर्तन भएपछि अग्राधिकार शेयरको अस्तित्व समाप्त हुन्छ र पाइरहेको अग्राधिकार समाप्त हुन्छ l साधारण शेयरमा परिवर्तन भएपछि सञ्चालकमा उम्मेदवार हुन् र सञ्चालकको निर्वाचनमा मतदान गर्न पाउँछन् l परिवर्तन कति समयमा हुने भन्ने कुरा यस्तो शेयर जारी गर्दा विवरणपत्रमा उल्लेख गरिएको हुन्छ l यस्ता शेयर एकैपटक परिवर्तन नगरी खण्ड-खण्ड गरेर पनि परिवर्तन गर्न सकिन्छ l उदाहरणको लागि नेपालमा सम्भवत पहिलोपटक एभरेष्ट बैंक लिमिटेडले यस्तो शेयर जारी गरेको थियो l हाल उक्त शेयर साधारण शेयरमा परिवर्तन भईसकेको छ l स्मरणको लागि यो शेयर नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेडमा ईबीएलसीपी सङ्केतबाट कारोबार हुन्थ्यो l परिवर्तन हुनु अघिसम्म यसले वार्षिक सात प्रतिशत लाभांश प्राप्त गर्थ्यो l

 

अपरिवर्त्य शेयर ठ्याक्कै परिवर्त्य शेयरको विपरित हुन्छ अर्थात् परिवर्तन भएर साधारण शेयर बन्दैन l अवधि पुगेपछि धारकलाई फिर्ता गरिन्छ l यस्तो शेयर खण्ड-खण्ड गरेर फिर्ता हुन्न, एकैपटक फिर्ता हुन्छ l यस्ता शेयरमा पनि वार्षिक निश्चित प्रतिशत लाभांश प्राप्त हुन्छ l

 

२.   फिर्ता हुने र फिर्ता नहुने : अग्राधिकार शेयरको एउटा विशेषता वा प्रकार फिर्ता हुने र फिर्ता नहुने हो l फिर्ता हुने भन्नाले निश्चित समयपछि उक्त शेयरबापतको रकम धारकलाई फिर्ता गरिन्छ l यसको स्वभाव अपरिवर्त्य शेयरसँग मिल्दो हुन्छ l फिर्ता कहिले गर्ने वा हुने र लाभांश कति प्राप्त हुने विषय विवरणपत्रमा उल्लेख हुन्छ l

 

फिर्ता नहुने अग्राधिकार शेयर फिर्ता हुने अग्राधिकार शेयरको ठ्याक्कै विपरित हो l यस्तो शेयर जारी भएपछि कहिल्यै फिर्ता हुँदैन l कम्पनी खारेज हुने कुनै अवस्था आएमा साधारण शेयरभन्दा पहिले फिर्ताको क्रम आउँछ l यसले पनि निश्चित गरिएको लाभांश पाउँछ l फिर्ता नहुने अग्राधिकार शेयरको उदाहरणको रुपमा कृषि विकास बैंक लिमिटेडसँग रहेको ५ अर्ब ४३ करोड रुपैयाँभन्दा बढिको रकमलाई लिन सकिन्छ l यसले वार्षिक छ प्रतिशत लाभांश प्राप्त गर्छ l लाभांश छ प्रतिशत मात्र हुन्छ भन्ने हुन्न l यो कुरा यस्तो शेयर जारी गर्दा विवरणपत्रमा उल्लेख गरिएको हुन्छ l

 

३.      सञ्चित र असञ्चित  : अग्राधिकार शेयरको एउटा प्रकार सञ्चित र असञ्चित हो l सञ्चित भन्नाले कुनै वर्ष कम्पनी घाटामा गएर नाफा आर्जन गर्न सकेन भने त्यस वर्ष यस्ता अग्राधिकार शेयरले पाउने भनेर निश्चित गरिएको लाभांश अर्को वर्ष वा जुन वर्ष नाफा हुन्छ त्यससमयसम्म सञ्चित भएर बस्छ l उदाहरणको लागि कुनै कम्पनीले जारी गरेको यस्तो शेयरमा आर्थिक वर्ष २०८०/०८१ मा नाफा आर्जन गर्न नसकी लाभांश दिन सकेन भने आर्थिक वर्ष २०८१/०८२ मा नाफा कमाएमा दुइ आर्थिक वर्षको लाभांश एकैपटक प्राप्त हुन्छ l यसरी लाभांश सञ्चय भएर बस्ने भएकोले यसलाई सञ्चित अग्राधिकार शेयर भनिन्छ l यस्तो शेयर निश्चित समयपछि परिवर्तन भएर साधारण शेयर बन्नसक्छ वा धारकलाई नै फिर्ता हुन्छ वा कहिले फिर्ता नहुन पनि सक्छ l

 

असञ्चित  अग्राधिकार शेयर  सञ्चित अग्राधिकार शेयरको ठिक विपरित हो l यसमा कुनै वर्ष लाभांश दिन नसकेमा  सञ्चित भएर बस्दैन l यसको उदाहरणको रुपमा कृषि विकास बैंक लिमिटेडको अग्राधिकार शेयरलाई लिनसकिन्छ l आर्थिक वर्ष २०७९/०८० मा अग्राधिकार शेयरधनीलाई लाभांश वितरण गरेन l

 नेपालमा अग्राधिकार शेयर

नेपालमा हाल अग्राधिकार शेयर जारी भएको छैन भन्दा पनि हुन्छ l एभरेष्ट बैंक लिमिटेडले जारी गरेको अग्राधिकार शेयर परिवर्तन भईसकेको छ l हालै नबिल बैंक लिमिटेड, एनआईसी एसिया बैंक लिमिटेड र कामना सेवा विकास बैंक लिमिटेडले अग्राधिकार शेयर जारी गर्ने घोषणा गरेका छन् l यी उल्लेखित कम्पनी (बैंक) ले जारी गर्न लागेको असञ्चित फिर्ता नहुने अग्राधिकार शेयर हो l भारतमा सन् २०१३ मा जारी कम्पनी कानुनले फिर्ता नहुने अग्राधिकार शेयर जारी रोक लगाएको छ l तर, पूर्वाधार विकास आयोजना निर्माण गर्न भने शर्त बन्देजको आधारमा यस्ता शेयर जारी गर्न पाइन्छ l नेपालको कम्पनी ऐनमा अग्राधिकार शेयर रकम निश्चित अवधि पछि फिर्ता गर्न सकिने (रिडिमेवल) वा फिर्ता गर्न नसकिने (इरिडिमेवल) के हुने हो सो कुरा खुलाउनुपर्ने भन्ने व्यवस्थाले जारीकर्ता कम्पनीलाई नै यसको अधिकार दिएको देखिन्छ l

त्यस्तै, नेपालको कम्पनी ऐनमा अग्राधिकार शेयर कति वर्ष अवधिको लागि जारी गर्न सकिने भन्ने विषयमा पनि कुनै व्यवस्था छैन l यस हिसाबले जति समयको लागि पनि अग्राधिकार शेयर जारी गर्न पाइन्छ भन्ने बुझिन्छ l भारतमा २० वर्षभन्दा बढि अवधिको लागि यस्ता शेयर जारी गर्न पाइन्न l नेपालमा अग्राधिकार शेयरको विषयमा कानुनी व्यवस्था भए पनि पर्याप्त नभए जस्तो देखिन्छ l असञ्चित अग्राधिकार शेयरको सम्बन्धमा खूद नाफा कति हुनुपर्ने भन्ने प्रष्ट व्यवस्था नहुँदा यस्ता शेयरधनी मारमा पर्ने देखिन्छ l उदाहरणको लागि कृषि विकास बैंक लिमिटेडले आर्थिक वर्ष २०७९/०८० मा पर्याप्त रकम सञ्चित जगेडामा हुँदाहुँदै पनि अग्राधिकार शेयरधनीलाई लाभांश बाँडेन l

विवरणपत्र स्वीकृत गर्ने निकायले असञ्चित अग्राधिकार शेयर जारी गर्ने कम्पनीलाई अग्राधिकार शेयरबापत दिनुपर्ने बराबरको रकम जगेडा कोषमा भएसम्म अनिवार्यरुपमा यस्ता शेयरधनीलाई लाभांश बाँड्नुपर्ने गरि स्वीकृति दिनुपर्ने देखिन्छ l नत्र असञ्चित अग्राधिकार शेयरधनी र साधारण शेयरधनीबीच कुनै भिन्नता रहन्न l साधारण शेयरधनीले पाउँदा अग्राधिकार शेयरधनीले पनि पाउने र साधारण शेयरधनीले नपाउँदा अग्राधिकार शेयरधनीले नपाउने हो भने यसलाई ‘अग्राधिकार’ भनिरहनुको औचित्य हुन्न l कम्पनी खूद घाटामै गएको अवस्थामा बाहेक अग्राधिकार शेयरधनीलाई लाभांश दिन पुग्ने रकम भएसम्म अग्राधिकार शेयरधनीलाई लाभांशबाट बञ्चित गर्नहुन्न l

आर्थिक अभियान 

२०८१/५/५

https://www.abhiyandaily.com/article/agraadhikaar-sheyrko-avdhaarnnaa-saadhaarnn-sheyrbhndaa-ke-phrk-hunch

 

आफ्नो शेयर आफै किन्ने बाइब्याकका विधि

 कम्पनीले टेन्डर र खुलाबजारबाट बाइब्याक गर्न सक्छ

कम्पनीले आफ्नो शेयर आफैँ किन्न अर्थात बाइब्याक गर्नसक्छन l कम्पनी ऐन, २०६३ मा यससम्बन्धी कानुनी व्यवस्था छ l सूचीकृत र असूचीकृत सबै प्रकारका कम्पनीले आफ्नो शेयर आफैँ किन्न सक्छन तर, नेपालको प्रचलित कम्पनी कानुनमा असूचीकृत कम्पनीले आफ्नो शेयर आफैँ किन्नसक्ने व्यवस्था छैन l भारतमा असूचीकृत कम्पनीले पनि आफ्नो शेयर आफै किन्नसक्छन l कम्पनीले वर्षभरिमा अनेकौं घोषणा गर्छन l यसलाई कम्पनीको भाषामा ‘कर्पोरेट एक्सन’ भनिन्छ l आफ्नो शेयर आफैँ किन्ने बाइब्याक पनि कर्पोरेट एक्सन हो l कम्पनी सञ्चालक समितिले यस्ता घोषणा गर्छन र आवश्यकताअनुसार शेयरधनीको सभा (साधारण वा विशेष) बाट अनुमोदन वा पारित भएपछि लागु हुन्छ l यसका उदाहरणको रुपमा लाभांश, शेयर विभाजन वा एकीकरण, गाभ्ने/गाभिने, प्राप्ति, हकप्रद आदि हुन् l यस्ता घोषणामध्ये केहीले कम्पनीका शेयरधनीलाई प्रत्यक्षरुपमा र केहीले कुनै प्रभाव पार्दैन l शेयरधनीलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने कर्पोरेट एक्सनकारुपमा लाभांश घोषणालगायत पर्छन् l अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने कर्पोरेट एक्सनमा कम्पनीको नाम परिवर्तन, रजिष्टर्ड कार्यालय परिवर्तन, प्रतीक चिन्ह (लोगो) परिवर्तन पर्छन् l बाइब्याकका सम्बन्धमा यसै दैनिकमा ‘आफ्नो शेयर आफैले किन्ने बाइब्याक: नेपालमा कहिले आउला यस्तो व्यवस्था ?’ (मिति २०८१/३/२०) र बाईब्याकसम्बन्धी कानूनी व्यवस्था: कार्यान्वयनमा किन अलमल ? (मिति २०८१/४/७) गरि दुईवटा लेख प्रकाशित भएका छन् l  यस आलेखमा कुन कुन विधि अपनाएर कसरी बाइब्याक गरिन्छ भन्ने विषयमा चर्चा गरिन्छ l

बाइब्याकका विधि

बाइब्याकको तालुकी कानुन कम्पनी ऐन, २०६३ को दफा ६१(४) मा के कस्ता विधि अपनाएर बाइब्याक गर्न सकिन्छ भनेर उल्लेख गरिएको छ l जसमा (१) धितोपत्र बजार वा खुलाबजारबाट खरिद गरेर, (२) कम्पनीका कर्मचारीलाई छुट्याइएको शेयर सम्बन्धित कर्मचारीबाट खरिद गरेर, (३) तत्काल कायम रहेका शेयरधनीबाट समानुपातिकरुपमा खरिद गरेर बाइब्याक गर्न सकिने तीनवटा विधि उल्लेख गरिएको छ l ऐनमा व्यवस्था नभए पनि अडलट (एकदेखि नौ कित्तासम्म) शेयर बाइब्याक गर्नसकिन्छ l बोनस शेयरका कारण खण्डित अर्थात एक कित्ताभन्दा कम दशमलवमा रहेका कित्ता पनि अडलटकै परिभाषाभित्र रहेर खरिद गर्न सकिन्छ l यसबाहेक नेपाल कानुनमा उल्लेख नभएको तर, सर्वाधिक उपयोगमा रहेको अर्को विधि ‘टेण्डर वा बोलपत्र’ आव्हान गरेर पनि बाइब्याक गर्नसकिन्छ l नेपाल कानुनमा बाइब्याकको व्यवस्था भए पनि कार्यान्वयनमा आउन सकेको छैन l भारतमा सूचीकृत कम्पनीले यसलाई उपयोग गरिरहेका छन् l भारतमा खुलाबजार र टेण्डर विधि सर्वाधिक प्रचलनमा रहेका विधि हुन् l कर्पोरेट एक्सनको प्रकृतिअनुसार यसलाई शेयरधनीले अनिवार्य र इच्छाधीन गरि दुइ प्रकारले ग्रहण गर्नसक्छन् l बाइब्याकमा अपनाइने विधिअनुसार यसमा अनिवार्य र इच्छाधीन दुबैको मिश्रित गुण हुन्छ l माथि उल्लेखित पाँचवटा विधिमध्ये दोस्रो, तेस्रो र अडलट अन्तर्गत गरिने बाइब्याकमा यस्ता शेयर धारण गरेका सबै शेयरधनी अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l धितोपत्र बजार वा खुलाबजार र टेण्डर वा बोलपत्र विधिमा शेयरधनी इच्छाधीनरुपमा सहभागी हुन वा नहुन सक्छन l यसमा सहभागी नहुँदा पनि तिनले सहभागी हुनेले भन्दा बढि लाभ प्राप्त गर्नसक्छन l बाइब्याकका विभिन्न विधिका सम्बन्धमा सविस्तार उल्लेख गरिन्छ l

कर्मचारी, अडलट समानुपातिक  विधि

आफ्नो शेयर बाइब्याक गर्दा कम्पनीले अपनाउने विभिन्न विधिमध्ये कर्मचारी र अडलट पनि हुन् l यहाँ कमचारी भन्नाले कम्पनीको कर्मचारीलाई छुट्टयाईएको शेयर कर्मचारीबाट खरिद गर्नु हो l यसमा कर्मचारी मात्र सहभागी हुनसक्छन् l यस्तो प्रस्तावमा कर्मचारी अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l सहभागी हुन्न भन्न पाइन्न l कम्पनीले अति सानो सङ्ख्यामा छरिएर रहेका शेयर स्वामित्व (अनइकोनोमिक युनिट) हटाउन पनि बाइब्याक गर्ने गर्छन l १० कित्ताभन्दा कम शेयरलाई अडलट भनिन्छ l बोनस शेयरका कारण वा विविध कारणवश अडलट कित्ता अस्तित्वमा देखापर्छन l यस्ता स-साना कित्ता बिक्री गर्न स्टक एक्सचेञ्जले सुबिधा उपलब्ध गराए पनि लागतका हिसाबले महँगो पर्ने हुँदा यस्ता शेयर सहजरुपमा कारोबार हुन्न l कम्पनीलाई पनि यस्ता स-साना कित्ताको अभिलेख राखिरहन झञ्झट हुने कारण यस्तो किसिमको शेयर बाइब्याक गर्न सकिन्छ l नेपालमा बोनस शेयरका कारण यस्ता कित्ता मात्र हैन, एक कित्ताभन्दा कम दशमलवमा पनि अत्याधिक शेयर रहेका छन् l नेपाल जस्तो वर्षैपिच्छे बोनस शेयर जारी गर्ने शेयरबजारमा दशमलव कित्ता एउटा जटिल समस्या बनेको छ l यस्ता कित्ता बाइब्याक गर्ने कार्यक्रम आएमा यसमा पनि त्यस्ता शेयरधारक अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l

कुनै कम्पनीले सबै शेयरधनीबाट शेयर फिर्ता लिने गरि बाइब्याक गर्नसक्छन l मानौं कुनै कम्पनीको पुँजी एक अर्ब रुपैयाँ छ र कम्पनीले १० प्रतिशतले हुन आउने १० लाख कित्ता शेयर समानुपातिकरुपमा बाइब्याक गर्ने घोषणा गरेमा यसमा कुनै पनि शेयरधनीले सहभागी हुन्न भन्न पाउँदैनन l यसमा अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l यसबाट पुँजी घट्छ र प्रतिशेयर आम्दानी बढ्दा लाभांश बढ्न सक्छ l यस्तो लाभ सबै शेयरधनीले समानरुपमा प्राप्त गर्नसक्छन l बाइब्याक गरेपछि कमि हुने शेयरसङ्ख्याले भविष्यमा मूल्य वृद्धि हुनसक्छ l

खुला बजार विधि

बाइब्याक गर्दा विभिन्न तरीका अपनाउन सकिन्छ l त्यसमध्ये सिधै बजारबाट खरिद गर्ने खुलाबजार एउटा विधि हो l यसमा कम्पनी स्वयम कारोबारी जस्तै रुपमा प्रकट हुन्छन् र अन्य कारोबारीसरह सिधै स्टक एक्सचेञ्जबाट खरिद गर्छन l यस्तो खरिद विधिमा कम्पनीले बजारमा चलेको भाउभन्दा बढि मूल्यमा शेयर खरिद गर्न निश्चित (फिक्स्ड) मूल्य निर्धारण गरेको हुन्छ l यस्तो मूल्य बजारमा चलेको मूल्यभन्दा बढि अर्थात् प्रिमियमसहित तोकेको हुन्छ l उदाहरणको लागि बजार भाउ तीनसय रुपैयाँ चलेको छ भने कम्पनीले एकसय रुपैयाँ प्रिमियम थपेर चारसय रुपैयाँमा शेयर खरिद गर्ने सूचना जारी गर्छ र बजारबाट शेयर खरिद गर्न शुरु गर्छ l कम्पनीले अन्य कारोबारीसरह दलाल कम्पनीबाट शेयर खरिद गर्छ l कम्पनी स्वयम् कारोबारीसरह बजारमा खरिद गर्न आउने हुँदा अन्य कारोबारीले जे जस्तो रणनीति अपनाउँछन सोही रणनीति कम्पनीले पनि अपनाउन सक्छन l यसको मतलब सकेसम्म कम मूल्यमा खरिद गर्ने प्रयास गर्छन l यसरी बाइब्याक गर्दा एकै दिन वा हप्ता वा एक महिनामा गर्ने भन्ने हुन्न l यसको लागि छ महिना समय तोकिएको हुन्छ l कम्पनीले तिर्न चाहेको मूल्य नाघेमा कम्पनीले शेयर खरिद गर्न बन्द गर्छ र शेयर मूल्य घट्ने समयको प्रतिक्षा गर्छ l खुला बजार वा बजारबाट हुने बाइब्याकमा यसरी खरिद गर्दै जाँदा जुन दिन तोकिएका कित्ता वा शेयर कम्पनीले प्राप्त गर्छ सो दिन बाइब्याक गर्ने कार्य बन्द गरिन्छ l खुला बजारबाट शेयर खरिद गर्न कम्पनीले बुक बिल्डिंग विधि पनि अपनाउन सक्छन l बुक बिल्डिंगबाट बाइब्याक गर्दा कम्तिमा १५ र बढीमा ३० दिन अवधि तोकिएको हुन्छ l

खुलाबजार विधिमा सबै शेयरधनी सहभागी हुनुपर्ने बाध्यता हुन्न l कम्पनीलाई शेयर बेच्न र नबेच्ने दुबै शेयरधनीले कुनै न कुनै रुपमा लाभ प्राप्त गर्छन l बेच्न चाहनेले पनि प्रिमियम मूल्य पाउने हुँदा यिनले पनि छोटो समयममा लाभ प्राप्त गर्छन l धेरै शेयर धारण गरेका शेयरधनीको लागि आफ्नो शेयर बिक्री गर्ने उत्तम अवसर प्राप्त हुने भएकोले यस्ता धारक शेयर बिक्री गरेर बाहिरिन सक्छन l जसले बिक्री गर्न चाहदैनन् तिनको लागि पनि अवसर हुन्छ l किनभने कम्पनीले शेयर फिर्ता वा बाइब्याक गरेपछि कम्पनीको पुँजी घट्छ र प्रतिशेयर आम्दानी बढ्छ l प्रतिशेयर आम्दानी बढ्दा प्रतिशेयर लाभांश पनि बढ्छ l आफूले धारण गरेको कित्ताले बढि लाभांश पाउने हुँदा कम्पनीले बाइब्याक प्रस्ताव ल्याउँदा पनि सहभागिता जनाउँदैनन l शेयर बाइब्याक गर्ने प्रक्रिया सम्पन्न भएपछि मूल्य समायोजन हुन्छ l यो पनि शेयर नबेच्ने शेयरधनीको लागि अर्को लाभ हुन्छ l

बोलपत्र वा टेण्डर विधि

बाइब्याक गर्ने अर्को विधि टेण्डर वा बोलपत्र हो l यस विधिमा पनि शेयरधनी इच्छाधीनरुपमा सहभागी हुनसक्छन् l यो विधि बजारबाट खरिद गरिने विधिभन्दा के कुरामा फरक छ भने यसमा कम्पनीले आफूले किन्ने अधिकतम मूल्य तोकेको हुन्छ l यही अधिकतम मूल्यको सीमामा रहेर शेयरधनीले आफूले बेच्न चाहेको मूल्य र कित्ता सङ्ख्या खुलाई कम्पनीलाई बोलपत्र दिनुपर्छ l शेयरधनीले आफूसंग भएको शेयरभन्दा बढि कित्ता पनि प्रस्ताव गर्नसक्छन् l यसरी नभएको शेयरसमेतको बोलपत्र दिँदा यसलाई स्वीकार गर्ने/नगर्ने भन्ने कुरोको टुङ्गो कम्पनीले तोकेको भन्दा कम शेयर प्रस्ताव आएमा मात्र स्वीकार हुन्छ नत्र हुँदैन l टेण्डर प्रस्तावबाट गरिने बाइब्याकको अवधि १० कार्य दिनको हुन्छ l यसमा सहभागी हुनेले तत्काल आफ्नो शेयर बजार मूल्यभन्दा बढि मूल्यमा बिक्री गर्ने सुबिधा प्राप्त गरेर लाभ प्राप्त गर्छन l सहभागी नहुने शेयरधनीले पनि खुलाबजार विधिमा जस्तै लाभ पाउँछन l  खुलाबजार विधि र बोलपत्र विधिमा के कस्ता फरक छन तिनको फरक तालिकामा देखाइएको छ l

खुलाबजार र बोलपत्र विधिका मुलभूत फरक

आधार	टेण्डर	खुलाबजार
सहभागी	बुक क्लोज हुँदासम्म कायम सबै शेयरधनी सहभागी हुन वा नहुन सक्छन l	यसमा बुक क्लोज भन्ने कुनै प्रावधान हुन्न l कम्पनीले बाइब्याक शुरु गर्ने सूचना जारी गरेपछि जो कोही शेयरधनी सहभागी हुन् वा नहुन सक्छन l
अनुपात	यसमा शेयरधनीले आफूसंग भएको सबै शेयर बिक्रीको प्रस्ताव दिनसक्छन् l	यसमा अनुपात भन्ने हुन्न l एक शेयरधनीले बाइब्याकको अधिकतम सीमासम्मको आफूसंग भएको सम्पूर्ण शेयर बिक्री गर्नसक्छ l
स्वीकार	बोलपत्रदाता शेयरधनीले बोलपत्रमा दिएको सबै शेयर स्वीकार नगर्न सक्छ l मागभन्दा बढि आएमा समानुपातिकरुपमा स्वीकार गर्छ l	कम्पनीले आफूले किन्न चाहेको मात्रासम्म जसको जति पनि कित्ता स्वीकार गर्छ l
समयावधि	बोलपत्र दिने अवधि १० कार्य दिनको हुन्छ l	अधिकतम ६ महिनाको हुन्छ l बुक बिल्डिंग विधिबाट खरिद गर्ने हो भने कम्तिमा १५ दिन र बढीमा ३० को समय दिइन्छ l
प्रस्ताव मूल्य	यसमा अधिकतम मूल्य तोकिएको हुन्छ l सोही सीमाभित्र रही बोलपत्र पेश गर्नुपर्छ l	यसमा अधिकतम मूल्य तोकिए पनि कम्पनीले त्योभन्दा कम मूल्यमा किन्ने प्रयास गर्छ l
लेटर अफ अफर (विवरणपत्र)	यसमा विवरणपत्र जारी गर्नुपर्छ l	यसमा विवरणपत्र जारी गर्नुपर्दैन l सार्वजनिक सूचना पर्याप्त हुन्छ l
मध्यस्थ	यसमा मध्यस्थ वा दलालको कुनै भूमिका हुन्न l	यसमा दलालमार्फत किनिने हुँदा दलालको भूमिका हुन्छ l

 नेपालमा कुन उपयुक्त

भारतीय शेयरबजारमा बाइब्याकको लागि खुलाबजार र बोलपत्र विधि सर्वाधिक प्रचलनमा छ l नेपालमा बाइब्याकको अभ्यास भएको छैन र तत्काल अभ्यास हुने सम्भावना पनि देखिन्न l यदि नेपालमा कुनै कम्पनीले यस्तो अभ्यास शुरुआत गरेमा कुन विधि उपयुक्त होला भन्ने प्रश्न आउन सक्छ l बैकिङ्ग र बिमा कम्पनीको लागि समानुपातिक विधिबाट मात्र यस्तो अभ्यास गर्न सकिन्छ l यसो हुनुको कारण बैकिङ्ग र बिमामा संस्थापक र सर्वसाधारणको लागि नियामकले अनुपात तोक्नु हो l बैंक र बिमा कम्पनीले अडलट शेयर भने बाइब्याक गर्नसक्छन l बैंक र बिमा बाहेकका कम्पनीले जुनसुकै विधि निर्वाध उपयोग गर्नसक्छन l नेपालमा बाइब्याक शुरुआत होला भन्ने कल्पना मात्र हो l  किनभने नेपालमा पुँजी घटाउने कुरो आकाशको फल जत्तिकै हो l बरु पुँजी बढाउने कुरोमा भने वर्षैपिच्छे पनि बढाउन तयार हुन्छन l 

आर्थिक अभियान दैनिक 

२३ श्रावण २०८१

https://www.abhiyandaily.com/article/aaphno-sheyr-aaphai-kinne-baaibyaakkaa-vidhi-kmpniile-ttenddr-r-khulaabjaarbaatt-baaibyaak-grn-skch