आफ्नो शेयर आफै किन्ने बाइब्याकका विधि

 कम्पनीले टेन्डर र खुलाबजारबाट बाइब्याक गर्न सक्छ

कम्पनीले आफ्नो शेयर आफैँ किन्न अर्थात बाइब्याक गर्नसक्छन l कम्पनी ऐन, २०६३ मा यससम्बन्धी कानुनी व्यवस्था छ l सूचीकृत र असूचीकृत सबै प्रकारका कम्पनीले आफ्नो शेयर आफैँ किन्न सक्छन तर, नेपालको प्रचलित कम्पनी कानुनमा असूचीकृत कम्पनीले आफ्नो शेयर आफैँ किन्नसक्ने व्यवस्था छैन l भारतमा असूचीकृत कम्पनीले पनि आफ्नो शेयर आफै किन्नसक्छन l कम्पनीले वर्षभरिमा अनेकौं घोषणा गर्छन l यसलाई कम्पनीको भाषामा ‘कर्पोरेट एक्सन’ भनिन्छ l आफ्नो शेयर आफैँ किन्ने बाइब्याक पनि कर्पोरेट एक्सन हो l कम्पनी सञ्चालक समितिले यस्ता घोषणा गर्छन र आवश्यकताअनुसार शेयरधनीको सभा (साधारण वा विशेष) बाट अनुमोदन वा पारित भएपछि लागु हुन्छ l यसका उदाहरणको रुपमा लाभांश, शेयर विभाजन वा एकीकरण, गाभ्ने/गाभिने, प्राप्ति, हकप्रद आदि हुन् l यस्ता घोषणामध्ये केहीले कम्पनीका शेयरधनीलाई प्रत्यक्षरुपमा र केहीले कुनै प्रभाव पार्दैन l शेयरधनीलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने कर्पोरेट एक्सनकारुपमा लाभांश घोषणालगायत पर्छन् l अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने कर्पोरेट एक्सनमा कम्पनीको नाम परिवर्तन, रजिष्टर्ड कार्यालय परिवर्तन, प्रतीक चिन्ह (लोगो) परिवर्तन पर्छन् l बाइब्याकका सम्बन्धमा यसै दैनिकमा ‘आफ्नो शेयर आफैले किन्ने बाइब्याक: नेपालमा कहिले आउला यस्तो व्यवस्था ?’ (मिति २०८१/३/२०) र बाईब्याकसम्बन्धी कानूनी व्यवस्था: कार्यान्वयनमा किन अलमल ? (मिति २०८१/४/७) गरि दुईवटा लेख प्रकाशित भएका छन् l  यस आलेखमा कुन कुन विधि अपनाएर कसरी बाइब्याक गरिन्छ भन्ने विषयमा चर्चा गरिन्छ l

बाइब्याकका विधि

बाइब्याकको तालुकी कानुन कम्पनी ऐन, २०६३ को दफा ६१(४) मा के कस्ता विधि अपनाएर बाइब्याक गर्न सकिन्छ भनेर उल्लेख गरिएको छ l जसमा (१) धितोपत्र बजार वा खुलाबजारबाट खरिद गरेर, (२) कम्पनीका कर्मचारीलाई छुट्याइएको शेयर सम्बन्धित कर्मचारीबाट खरिद गरेर, (३) तत्काल कायम रहेका शेयरधनीबाट समानुपातिकरुपमा खरिद गरेर बाइब्याक गर्न सकिने तीनवटा विधि उल्लेख गरिएको छ l ऐनमा व्यवस्था नभए पनि अडलट (एकदेखि नौ कित्तासम्म) शेयर बाइब्याक गर्नसकिन्छ l बोनस शेयरका कारण खण्डित अर्थात एक कित्ताभन्दा कम दशमलवमा रहेका कित्ता पनि अडलटकै परिभाषाभित्र रहेर खरिद गर्न सकिन्छ l यसबाहेक नेपाल कानुनमा उल्लेख नभएको तर, सर्वाधिक उपयोगमा रहेको अर्को विधि ‘टेण्डर वा बोलपत्र’ आव्हान गरेर पनि बाइब्याक गर्नसकिन्छ l नेपाल कानुनमा बाइब्याकको व्यवस्था भए पनि कार्यान्वयनमा आउन सकेको छैन l भारतमा सूचीकृत कम्पनीले यसलाई उपयोग गरिरहेका छन् l भारतमा खुलाबजार र टेण्डर विधि सर्वाधिक प्रचलनमा रहेका विधि हुन् l कर्पोरेट एक्सनको प्रकृतिअनुसार यसलाई शेयरधनीले अनिवार्य र इच्छाधीन गरि दुइ प्रकारले ग्रहण गर्नसक्छन् l बाइब्याकमा अपनाइने विधिअनुसार यसमा अनिवार्य र इच्छाधीन दुबैको मिश्रित गुण हुन्छ l माथि उल्लेखित पाँचवटा विधिमध्ये दोस्रो, तेस्रो र अडलट अन्तर्गत गरिने बाइब्याकमा यस्ता शेयर धारण गरेका सबै शेयरधनी अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l धितोपत्र बजार वा खुलाबजार र टेण्डर वा बोलपत्र विधिमा शेयरधनी इच्छाधीनरुपमा सहभागी हुन वा नहुन सक्छन l यसमा सहभागी नहुँदा पनि तिनले सहभागी हुनेले भन्दा बढि लाभ प्राप्त गर्नसक्छन l बाइब्याकका विभिन्न विधिका सम्बन्धमा सविस्तार उल्लेख गरिन्छ l

कर्मचारी, अडलट समानुपातिक  विधि

आफ्नो शेयर बाइब्याक गर्दा कम्पनीले अपनाउने विभिन्न विधिमध्ये कर्मचारी र अडलट पनि हुन् l यहाँ कमचारी भन्नाले कम्पनीको कर्मचारीलाई छुट्टयाईएको शेयर कर्मचारीबाट खरिद गर्नु हो l यसमा कर्मचारी मात्र सहभागी हुनसक्छन् l यस्तो प्रस्तावमा कर्मचारी अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l सहभागी हुन्न भन्न पाइन्न l कम्पनीले अति सानो सङ्ख्यामा छरिएर रहेका शेयर स्वामित्व (अनइकोनोमिक युनिट) हटाउन पनि बाइब्याक गर्ने गर्छन l १० कित्ताभन्दा कम शेयरलाई अडलट भनिन्छ l बोनस शेयरका कारण वा विविध कारणवश अडलट कित्ता अस्तित्वमा देखापर्छन l यस्ता स-साना कित्ता बिक्री गर्न स्टक एक्सचेञ्जले सुबिधा उपलब्ध गराए पनि लागतका हिसाबले महँगो पर्ने हुँदा यस्ता शेयर सहजरुपमा कारोबार हुन्न l कम्पनीलाई पनि यस्ता स-साना कित्ताको अभिलेख राखिरहन झञ्झट हुने कारण यस्तो किसिमको शेयर बाइब्याक गर्न सकिन्छ l नेपालमा बोनस शेयरका कारण यस्ता कित्ता मात्र हैन, एक कित्ताभन्दा कम दशमलवमा पनि अत्याधिक शेयर रहेका छन् l नेपाल जस्तो वर्षैपिच्छे बोनस शेयर जारी गर्ने शेयरबजारमा दशमलव कित्ता एउटा जटिल समस्या बनेको छ l यस्ता कित्ता बाइब्याक गर्ने कार्यक्रम आएमा यसमा पनि त्यस्ता शेयरधारक अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l

कुनै कम्पनीले सबै शेयरधनीबाट शेयर फिर्ता लिने गरि बाइब्याक गर्नसक्छन l मानौं कुनै कम्पनीको पुँजी एक अर्ब रुपैयाँ छ र कम्पनीले १० प्रतिशतले हुन आउने १० लाख कित्ता शेयर समानुपातिकरुपमा बाइब्याक गर्ने घोषणा गरेमा यसमा कुनै पनि शेयरधनीले सहभागी हुन्न भन्न पाउँदैनन l यसमा अनिवार्यरुपमा सहभागी हुनुपर्छ l यसबाट पुँजी घट्छ र प्रतिशेयर आम्दानी बढ्दा लाभांश बढ्न सक्छ l यस्तो लाभ सबै शेयरधनीले समानरुपमा प्राप्त गर्नसक्छन l बाइब्याक गरेपछि कमि हुने शेयरसङ्ख्याले भविष्यमा मूल्य वृद्धि हुनसक्छ l

खुला बजार विधि

बाइब्याक गर्दा विभिन्न तरीका अपनाउन सकिन्छ l त्यसमध्ये सिधै बजारबाट खरिद गर्ने खुलाबजार एउटा विधि हो l यसमा कम्पनी स्वयम कारोबारी जस्तै रुपमा प्रकट हुन्छन् र अन्य कारोबारीसरह सिधै स्टक एक्सचेञ्जबाट खरिद गर्छन l यस्तो खरिद विधिमा कम्पनीले बजारमा चलेको भाउभन्दा बढि मूल्यमा शेयर खरिद गर्न निश्चित (फिक्स्ड) मूल्य निर्धारण गरेको हुन्छ l यस्तो मूल्य बजारमा चलेको मूल्यभन्दा बढि अर्थात् प्रिमियमसहित तोकेको हुन्छ l उदाहरणको लागि बजार भाउ तीनसय रुपैयाँ चलेको छ भने कम्पनीले एकसय रुपैयाँ प्रिमियम थपेर चारसय रुपैयाँमा शेयर खरिद गर्ने सूचना जारी गर्छ र बजारबाट शेयर खरिद गर्न शुरु गर्छ l कम्पनीले अन्य कारोबारीसरह दलाल कम्पनीबाट शेयर खरिद गर्छ l कम्पनी स्वयम् कारोबारीसरह बजारमा खरिद गर्न आउने हुँदा अन्य कारोबारीले जे जस्तो रणनीति अपनाउँछन सोही रणनीति कम्पनीले पनि अपनाउन सक्छन l यसको मतलब सकेसम्म कम मूल्यमा खरिद गर्ने प्रयास गर्छन l यसरी बाइब्याक गर्दा एकै दिन वा हप्ता वा एक महिनामा गर्ने भन्ने हुन्न l यसको लागि छ महिना समय तोकिएको हुन्छ l कम्पनीले तिर्न चाहेको मूल्य नाघेमा कम्पनीले शेयर खरिद गर्न बन्द गर्छ र शेयर मूल्य घट्ने समयको प्रतिक्षा गर्छ l खुला बजार वा बजारबाट हुने बाइब्याकमा यसरी खरिद गर्दै जाँदा जुन दिन तोकिएका कित्ता वा शेयर कम्पनीले प्राप्त गर्छ सो दिन बाइब्याक गर्ने कार्य बन्द गरिन्छ l खुला बजारबाट शेयर खरिद गर्न कम्पनीले बुक बिल्डिंग विधि पनि अपनाउन सक्छन l बुक बिल्डिंगबाट बाइब्याक गर्दा कम्तिमा १५ र बढीमा ३० दिन अवधि तोकिएको हुन्छ l

खुलाबजार विधिमा सबै शेयरधनी सहभागी हुनुपर्ने बाध्यता हुन्न l कम्पनीलाई शेयर बेच्न र नबेच्ने दुबै शेयरधनीले कुनै न कुनै रुपमा लाभ प्राप्त गर्छन l बेच्न चाहनेले पनि प्रिमियम मूल्य पाउने हुँदा यिनले पनि छोटो समयममा लाभ प्राप्त गर्छन l धेरै शेयर धारण गरेका शेयरधनीको लागि आफ्नो शेयर बिक्री गर्ने उत्तम अवसर प्राप्त हुने भएकोले यस्ता धारक शेयर बिक्री गरेर बाहिरिन सक्छन l जसले बिक्री गर्न चाहदैनन् तिनको लागि पनि अवसर हुन्छ l किनभने कम्पनीले शेयर फिर्ता वा बाइब्याक गरेपछि कम्पनीको पुँजी घट्छ र प्रतिशेयर आम्दानी बढ्छ l प्रतिशेयर आम्दानी बढ्दा प्रतिशेयर लाभांश पनि बढ्छ l आफूले धारण गरेको कित्ताले बढि लाभांश पाउने हुँदा कम्पनीले बाइब्याक प्रस्ताव ल्याउँदा पनि सहभागिता जनाउँदैनन l शेयर बाइब्याक गर्ने प्रक्रिया सम्पन्न भएपछि मूल्य समायोजन हुन्छ l यो पनि शेयर नबेच्ने शेयरधनीको लागि अर्को लाभ हुन्छ l

बोलपत्र वा टेण्डर विधि

बाइब्याक गर्ने अर्को विधि टेण्डर वा बोलपत्र हो l यस विधिमा पनि शेयरधनी इच्छाधीनरुपमा सहभागी हुनसक्छन् l यो विधि बजारबाट खरिद गरिने विधिभन्दा के कुरामा फरक छ भने यसमा कम्पनीले आफूले किन्ने अधिकतम मूल्य तोकेको हुन्छ l यही अधिकतम मूल्यको सीमामा रहेर शेयरधनीले आफूले बेच्न चाहेको मूल्य र कित्ता सङ्ख्या खुलाई कम्पनीलाई बोलपत्र दिनुपर्छ l शेयरधनीले आफूसंग भएको शेयरभन्दा बढि कित्ता पनि प्रस्ताव गर्नसक्छन् l यसरी नभएको शेयरसमेतको बोलपत्र दिँदा यसलाई स्वीकार गर्ने/नगर्ने भन्ने कुरोको टुङ्गो कम्पनीले तोकेको भन्दा कम शेयर प्रस्ताव आएमा मात्र स्वीकार हुन्छ नत्र हुँदैन l टेण्डर प्रस्तावबाट गरिने बाइब्याकको अवधि १० कार्य दिनको हुन्छ l यसमा सहभागी हुनेले तत्काल आफ्नो शेयर बजार मूल्यभन्दा बढि मूल्यमा बिक्री गर्ने सुबिधा प्राप्त गरेर लाभ प्राप्त गर्छन l सहभागी नहुने शेयरधनीले पनि खुलाबजार विधिमा जस्तै लाभ पाउँछन l  खुलाबजार विधि र बोलपत्र विधिमा के कस्ता फरक छन तिनको फरक तालिकामा देखाइएको छ l

खुलाबजार र बोलपत्र विधिका मुलभूत फरक

आधार	टेण्डर	खुलाबजार
सहभागी	बुक क्लोज हुँदासम्म कायम सबै शेयरधनी सहभागी हुन वा नहुन सक्छन l	यसमा बुक क्लोज भन्ने कुनै प्रावधान हुन्न l कम्पनीले बाइब्याक शुरु गर्ने सूचना जारी गरेपछि जो कोही शेयरधनी सहभागी हुन् वा नहुन सक्छन l
अनुपात	यसमा शेयरधनीले आफूसंग भएको सबै शेयर बिक्रीको प्रस्ताव दिनसक्छन् l	यसमा अनुपात भन्ने हुन्न l एक शेयरधनीले बाइब्याकको अधिकतम सीमासम्मको आफूसंग भएको सम्पूर्ण शेयर बिक्री गर्नसक्छ l
स्वीकार	बोलपत्रदाता शेयरधनीले बोलपत्रमा दिएको सबै शेयर स्वीकार नगर्न सक्छ l मागभन्दा बढि आएमा समानुपातिकरुपमा स्वीकार गर्छ l	कम्पनीले आफूले किन्न चाहेको मात्रासम्म जसको जति पनि कित्ता स्वीकार गर्छ l
समयावधि	बोलपत्र दिने अवधि १० कार्य दिनको हुन्छ l	अधिकतम ६ महिनाको हुन्छ l बुक बिल्डिंग विधिबाट खरिद गर्ने हो भने कम्तिमा १५ दिन र बढीमा ३० को समय दिइन्छ l
प्रस्ताव मूल्य	यसमा अधिकतम मूल्य तोकिएको हुन्छ l सोही सीमाभित्र रही बोलपत्र पेश गर्नुपर्छ l	यसमा अधिकतम मूल्य तोकिए पनि कम्पनीले त्योभन्दा कम मूल्यमा किन्ने प्रयास गर्छ l
लेटर अफ अफर (विवरणपत्र)	यसमा विवरणपत्र जारी गर्नुपर्छ l	यसमा विवरणपत्र जारी गर्नुपर्दैन l सार्वजनिक सूचना पर्याप्त हुन्छ l
मध्यस्थ	यसमा मध्यस्थ वा दलालको कुनै भूमिका हुन्न l	यसमा दलालमार्फत किनिने हुँदा दलालको भूमिका हुन्छ l

 नेपालमा कुन उपयुक्त

भारतीय शेयरबजारमा बाइब्याकको लागि खुलाबजार र बोलपत्र विधि सर्वाधिक प्रचलनमा छ l नेपालमा बाइब्याकको अभ्यास भएको छैन र तत्काल अभ्यास हुने सम्भावना पनि देखिन्न l यदि नेपालमा कुनै कम्पनीले यस्तो अभ्यास शुरुआत गरेमा कुन विधि उपयुक्त होला भन्ने प्रश्न आउन सक्छ l बैकिङ्ग र बिमा कम्पनीको लागि समानुपातिक विधिबाट मात्र यस्तो अभ्यास गर्न सकिन्छ l यसो हुनुको कारण बैकिङ्ग र बिमामा संस्थापक र सर्वसाधारणको लागि नियामकले अनुपात तोक्नु हो l बैंक र बिमा कम्पनीले अडलट शेयर भने बाइब्याक गर्नसक्छन l बैंक र बिमा बाहेकका कम्पनीले जुनसुकै विधि निर्वाध उपयोग गर्नसक्छन l नेपालमा बाइब्याक शुरुआत होला भन्ने कल्पना मात्र हो l  किनभने नेपालमा पुँजी घटाउने कुरो आकाशको फल जत्तिकै हो l बरु पुँजी बढाउने कुरोमा भने वर्षैपिच्छे पनि बढाउन तयार हुन्छन l 

आर्थिक अभियान दैनिक 

२३ श्रावण २०८१

https://www.abhiyandaily.com/article/aaphno-sheyr-aaphai-kinne-baaibyaakkaa-vidhi-kmpniile-ttenddr-r-khulaabjaarbaatt-baaibyaak-grn-skch