साधारणसभाको बुक क्लोजमा त्रुटि

कम्पनी व्यवसाय गर्ने एउटा स्वरूप वा ढाँचा हो । अहिले संसारभर व्यवसाय गर्ने स्वरूपका रूपमा कम्पनी सर्वाधिक प्रचलित र स्वीकार्य विधि हो । कम्पनी शरीरधारी व्यक्तिको समूहले खडा गरेको कानूनी व्यक्ति हो । कम्पनीलाई कानूनले व्यक्ति सरहको हैसियत दिएको हुन्छ । कम्पनीका जे जस्ता व्यावसायिक गतिविधि हुन्छन्, आबद्ध व्यक्ति (शेयरधनी) को नाममा नभएर कम्पनीको नाममा हुन्छ । कम्पनी आफैले सम्पत्ति किन्न र बेच्न समेत सक्छ । कम्पनीको सम्पत्तिमा शेयरधनीको प्रत्यक्ष हक लाग्दैन । कम्पनी कुनै कारणवश विघटन भएमा सर्वप्रथम कम्पनीका साहू तिरेर बाँकी रहेमा मात्र शेयरधनीको हक लाग्छ । तर, कम्पनीले साहू तिर्दातिर्दै सम्पत्तिले नपुग भएमा शेयरधनीले घर-घरानाबाट ल्याएर तिर्नु पर्दैन । यसलाई शेयरधनीको सीमित दायित्व भनिन्छ । कम्पनीले आर्जन गरेको आम्दानीबाट सबै खर्च र कर तिरेर बाँकी रहेको खुद नाफा मध्येबाट सञ्चालक समितिले निर्णय गरे बमोजिम शेयरधनीलाई वार्षिक रूपमा साधारणसभाबाट पारित गराएर लाभांश बाँडिन्छ । सूचीकृत कम्पनीमा शेयरधनीको आगमन र बहिर्गमन निरन्तर चलिरहने हुँदा लाभांश बाँड्ने प्रयोजनका लागि शेयरधनी दर्ता किताब बन्द गर्नुपर्ने हुन्छ । यसलाई बुक क्लोज, रेकर्ड डेट वा डेट अफ रेकर्ड भनिन्छ । यसरी तोकिएको दिनसम्म कायम शेयरधनीले मात्र कम्पनीले घोषणा गरेको साधारण, विशेष सभा, लाभ वा हकप्रदमा सहभागी हुन पाउँछन् । यो व्यवस्था सामान्यतया सबै कम्पनीका लागि लागू हुन्छ ।

प्रचलित बुक क्लोज

 

कम्पनी मूलतः प्राइभेट र पब्लिक हुन्छन् । यस बाहेक मुनाफा वितरण नगर्ने कम्पनी पनि हुन्छन् । पब्लिक कम्पनी सूचीकृत र असूचीकृत हुन्छन् । प्राइभेट कम्पनी भन्दा बृहद् दायरा हुने पब्लिक मध्ये सूचीकृत कम्पनीलाई धितोपत्र कानून पनि लागू हुन्छ । धितोपत्र कानूनले निर्दिष्ट गरेका थप कानूनी व्यवस्थाको पालना गर्नुपर्ने दायित्व पब्लिक सूचीकृत कम्पनीको हुन्छ । बुक क्लोज सम्बन्धमा दोस्रो बजारमा लगानी गर्ने सधैं अलमलमा परेको देख्न सकिन्छ । (बुक क्लोज सम्बन्धी अन्योल र वास्तविकता, अभियान जेठ १, २०७४) नेपालमा सामान्यतया तीन ओटा प्रयोजनका लागि बुक क्लोज हुने प्रचलन रहेको छ । नेपालको कम्पनी ऐनमा अन्तरिम लाभांश दिन सकिने व्यवस्था भए पनि हाल यसको प्रचलन नदेखिएकाले सामान्यतया वार्षिक साधारणसभाका लागि वर्षमा एकपटक बुक क्लोज हुने गरेको छ । तर, कहिलेकाहीँ साधारणसभा भइसकेपछि पनि प्रबन्धपत्र र नियमावली नै संशोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता परेमा हुने विशेष सभाको लागि पनि बुक क्लोज हुने गरेको छ । त्यस्तै हकप्रद शेयर जारी गर्नुपर्दा पनि बुक क्लोज हुने गरेको छ । पहिलो अवस्थाको बुक क्लोज बाहेक बाँकी दुई ओटा बुक क्लोजमा खास कुनै समस्या देखिएको वा देखिएला जस्तो छैन । कम्पनी ऐन अनुसार १ वर्षभित्र एकपटकमा ३० दिन नबढाई बढीमा ४५ दिनसम्म शेयरधनीको दाखिला र खारेज बन्द गर्न सकिने कानूनी व्यवस्था रहेको छ । बुक क्लोज गर्दा कम्तीमा ७ दिनको सूचना दिनुपर्ने कानूनी व्यवस्था छ । बुक क्लोज अवधिमा कुनै पनि शेयरधनीले शेयरधनीको विवरण प्राप्त गर्न सक्दैन । बुक क्लोज नभएको अवस्थामा शेयरधनीले तोकिएको शुल्क तिरेर दर्ता किताबको प्रतिलिपि लिनसक्छ ।

घोडा भन्दा गाडा अघि

 

माथि उल्लेख गरिएको ३ प्रकार वा प्रयोजनका बुक क्लोज मध्ये साधारणसभाका लागि हुने बुक क्लोजमा भने केही असान्दर्भिकता देखिन्छ । साधारणसभामा पेश गरिने लाभांश (जतिसुकै प्रतिशत बोनस वा बुक क्लोज हुँदाको अन्तिम बजार मूल्यको १० प्रतिशत भन्दा बढी नगद) प्रस्तावले सूचीकृत कम्पनीको मूल्य समायोजन गर्नुपर्ने हुन्छ । सञ्चालक समितिले लाभांश सम्बन्धी प्रस्ताव साधारणसभामा पेश गरी पारित गरेपछि वितरण गर्न गरि निर्णय गरेका हुन्छन् । नियमन गर्ने निकाय भएमा नियमकले स्वीकृत गरेपछि साधारणसभामा पेश गर्नुपर्छ । साधारणसभाले पारित नगरेसम्म लाभांश सम्बन्धी प्रस्ताव घोषणामै सीमित रहन्छ । कम्पनीको सर्वोच्च अङ्ग भनेको शेयरधनीको सभा (साधारणसभा) हो । सञ्चालकहरूको समूह (सञ्चालक समिति) साधारणसभाले अख्तियारी दिएको हदसम्मको अधिकार उपयोग गर्ने शेयरधनीका प्रतिनिधि मात्र भएकाले कुनै पनि विशेष प्रकारका प्रस्ताव साधारणसभाले पारित गर्नुपर्छ । प्रस्तावित लाभांश (बोनस वा नगद) साधारणसभाले पारित नगरी एक्सचेञ्जले मूल्य समायोजन गर्ने प्रचलन रहेको छ । पारित हुन्छ वा हुन्न भन्ने निश्चित नै नभई मूल्य समायोजन गर्दा कथम साधारणसभाले लाभांश प्रस्ताव अस्वीकार गरेमा (यस्तो नहोला कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ) समायोजित मूल्यमा भएको कारोबार र राफसाफलाई के गर्ने भन्ने अन्योल उत्पन्न हुनसक्ने सम्भावना जीवित रहन्छ । मूल्य समायोजन भइसकेको तर बोनस अस्वीकार भएको अवस्थामा एक्सचेञ्ज र कम्पनीको अभिलेखमा फरक-फरक पूँजी देखिँदा सूचक गणनामा समेत त्रुटि हुन्छ । अहिले केही कम्पनीले जारी गरेको विक्री नभएको हकप्रद शेयर लीलामी वा अन्य विधिबाट विक्री नगरेको हुँदा एक्सचेञ्ज र कम्पनीको अभिलेखमा पूँजी फरक परेको देखिएको कारण सूचक गणनामा सामान्य त्रुटि देखिएको छ ।

दुईपटक बुक क्लोज

 

माथिका अनुच्छेदमा गरिएको बुक क्लोज सम्बन्धी चर्चा र साधारणसभाको बुक क्लोजमा देखिएको त्रुटिलाई सच्याउन नसकिने भने हैन । यस बारेमा कारोबार गराउने नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) बढी जिम्मेवार हुनुपर्ने हुन्छ । तर, अहिलेसम्म नेप्सेले यस विषयमा सोचेको छ जस्तो देखिँदैन । प्रारम्भिक चरणमा बनेको सूचीकरण विनियमावलीले यस्ता विषय समेट्न नसक्नुलाई उचित मान्न सकिन्छ । तर, अहिले लागू भएको विनियमावलीमा यस्ता सम्भावित विषयलाई सम्बोधन गर्नुपर्नेमा त्यसो गरेको देखिएन । साधारणसभाको बुक क्लोजमा रहेको असान्दर्भिकतालाई हटाउन साधारणसभा अघि र सम्पन्न भइसकेपछि गरी दुईपटक बुक क्लोज गरेमा माथिको अनुच्छेदमा उल्लेख गरिएको सम्भावित समस्याबाट उन्मुक्ति पाउन सकिनेछ । सूचीकृत कम्पनीले लाभांश (नगद वा बोनस) सहित साधारणसभा आह्वान गरेपछि साधारणसभामा उपस्थित हुन्छ, प्रस्ताव पारित गर्न, सञ्चालकका निर्वाचन भए उम्मेदवार हुन र मतदान गर्ने प्रयोजनका लागि अहिले गरेजस्तै गरी बुक क्लोज गर्न सकिन्छ । लाभांशको प्रस्ताव नगरीकन आह्वान गरिएको साधारणसभाका लागि भने सभा आह्वान गरेपछि अहिले गरेजस्तै एकपटक मात्र बुक क्लोज गरे हुन्छ । यस्तो बुक क्लोजसम्म कायम हुने शेयरधनी सभामा उपस्थित भएर प्रस्ताव पारित गर्नेछन् र कथम् सभा रोकिएमा फेरि अर्को सभा बोलाउन सकिन्छ । एक्सचेञ्जमा कारोबार निरन्तर भइरहनेछ । सभाले सबै प्रस्ताव पारित गरेपछि अर्को बुक क्लोज गरेर लाभांश वितरण गर्न सकिन्छ ।

सभा सम्पन्न भएपछि पारित लाभांश वितरणका लागि अर्को बुक क्लोज मिति निर्धारण गर्न सकिन्छ । यस्तो मितिको निर्धारण गर्दा सभा सम्पन्न भएको पहिलो कार्य दिन कारोबार खुल्नु अघि कम्तीमा ५ कार्य दिन कारोबार हुने समय दिएर छैटौं दिन बुक क्लोज गर्ने सकिन्छ । सभा पश्चातको बुक क्लोज हुँदा एक्सचेञ्जले मूल्य समायोजन गर्नेछ । सभा अघिको बुक क्लोजसँग दोस्रो बुक क्लोजको कुनै सम्बन्ध हुने छैन । यसो गरेको खण्डमा ‘गोरुभन्दा गाडा अगाडि’ जस्तो साधारणसभाको असान्दर्भिक बुक क्लोजमा रहेको त्रुटि समाधान हुनेछ । यसका लागि नेप्सेले अविलम्ब सूचीकरण विनियमावली संशोधन गरी नयाँ व्यवस्था थप्नु आवश्यक छ ।

२०७५ मंगसिर १७ गते अभियान दैनिकमा प्रकाशित 

http://www.abhiyan.com.np/?p=297195

ध्वनि तथा वाणी विज्ञान

सृष्टि की उत्पत्ति की प्रक्रिया नाद के साथ हुई। जब प्रथम महास्फोट (बिग बैंग) हुआ, तब आदि नाद उत्पन्न हुआ। उस मूल ध्वनि को जिसका प्रतीक ‘ॐ‘ है, नादव्रह्म कहा जाता है। पतंजली योगसूत्र में पातंजलि मुनि ने इसका वर्णन ‘तस्य वाचक प्रणव:‘ की अभिव्यक्ति ॐ के रूप में है, ऐसा कहा है। माण्डूक्योपनिषद्‌ में कहा है-

ओमित्येतदक्षरमिदम्‌ सर्वं तस्योपव्याख्यानं भूतं भवद्भविष्यदिपि सर्वमोड्‌◌ंकार एवं
यच्यान्यत्‌ त्रिकालातीतं तदप्योङ्कार एव॥ माण्डूक्योपनिषद्‌-१॥

अर्थात्‌ ॐ अक्षर अविनाशी स्वरूप है। यह संम्पूर्ण जगत का ही उपव्याख्यान है। जो हो चुका है, जो है तथा जो होने वाला है, यह सबका सब जगत ओंकार ही है तथा जो ऊपर कहे हुए तीनों कालों से अतीत अन्य तत्व है, वह भी ओंकार ही है।
वाणी का स्वरूप
हमारे यहां वाणी विज्ञान का बहुत गहराई से विचार किया गया। ऋग्वेद में एक ऋचा आती है-
चत्वारि वाक्‌ परिमिता पदानि
तानि विदुर्व्राह्मणा ये मनीषिण:
गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति
तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति॥
ऋग्वेद १-१६४-४५
अर्थात्‌ वाणी के चार पाद होते हैं, जिन्हें विद्वान मनीषी जानते हैं। इनमें से तीन शरीर के अंदर होने से गुप्त हैं परन्तु चौथे को अनुभव कर सकते हैं। इसकी विस्तृत व्याख्या करते हुए पाणिनी कहते हैं, वाणी के चार पाद या रूप हैं-
१. परा, २. पश्यन्ती, ३. मध्यमा, ४. वैखरी
वाणी की उत्पत्ति
वाणी कहां से उत्पन्न होती है, इसकी गहराई में जाकर अनुभूति की गई है। इस आधार पर पाणिनी कहते हैं, आत्मा वह मूल आधार है जहां से ध्वनि उत्पन्न होती है। वह इसका पहला रूप है। यह अनुभूति का विषय है। किसी यंत्र के द्वारा सुनाई नहीं देती। ध्वनि के इस रूप को परा कहा गया।
आगे जब आत्मा, बुद्धि तथा अर्थ की सहायता से मन: पटल पर कर्ता, कर्म या क्रिया का चित्र देखता है, वाणी का यह रूप पश्यन्ती कहलाता है, जिसे आजकल घ्त्ड़द्यदृद्धत्ठ्ठथ्‌ कहते हैं। हम जो कुछ बोलते हैं, पहले उसका चित्र हमारे मन में बनता है। इस कारण दूसरा चरण पश्यन्ती है।
इसके आगे मन व शरीर की ऊर्जा को प्रेरित कर न सुनाई देने वाला ध्वनि का बुद्बुद् उत्पन्न करता है। वह बुद्बुद् ऊपर उठता है तथा छाती से नि:श्वास की सहायता से कण्ठ तक आता है। वाणी के इस रूप को मध्यमा कहा जाता है। ये तीनों रूप सुनाई नहीं देते हैं। इसके आगे यह बुद्बुद् कंठ के ऊपर पांच स्पर्श स्थानों की सहायता से सर्वस्वर, व्यंजन, युग्माक्षर और मात्रा द्वारा भिन्न-भिन्न रूप में वाणी के रूप में अभिव्यक्त होता है। यही सुनाई देने वाली वाणी वैखरी कहलाती है और इस वैखरी वाणी से ही सम्पूर्ण ज्ञान, विज्ञान, जीवन व्यवहार तथा बोलचाल की अभिव्यक्ति संभव है।
वाणी की अभिव्यक्ति
यहां हम देखते हैं कि कितनी सूक्ष्मता से उन्होंने मुख से निकलने वाली वाणी का निरीक्षण किया तथा क से ज्ञ तक वर्ण किस अंग की सहायता से निकलते हैं, इसका उन्होंने जो विश्लेषण किया वह इतना विज्ञान सम्मत है कि उसके अतिरिक्त अन्य ढंग से आप वह ध्वनि निकाल ही नहीं सकते हैं।
क, ख, ग, घ, ङ- कंठव्य कहे गए, क्योंकि इनके उच्चारण के समय ध्वनि कंठ से निकलती है।
च, छ, ज, झ,ञ- तालव्य कहे गए, क्योंकि इनके उच्चारण के समय जीभ लालू से लगती है।
ट, ठ, ड, ढ , ण- मूर्धन्य कहे गए, क्योंकि इनका उच्चारण जीभ के मूर्धा से लगने पर ही सम्भव है।
त, थ, द, ध, न- दंतीय कहे गए, क्योंकि इनके उच्चारण के समय जीभ दांतों से लगती है।
प, फ, ब, भ, म,- ओष्ठ्य कहे गए, क्योंकि इनका उच्चारण ओठों के मिलने पर ही होता है।
स्वर विज्ञान
सभी वर्ण, संयुक्ताक्षर, मात्रा आदि के उच्चारण का मूल ‘स्वर‘ हैं। अत: उसका भी गहराई से अध्ययन तथा अनुभव किया गया। इसके निष्कर्ष के रूप में प्रतिपादित किया गया कि स्वर तीन प्रकार के हैं।
उदात्त-उच्च स्वर
अनुदात्त-नीचे का स्वर
स्वरित- मध्यम स्वर
इनका और सूक्ष्म विश्लेषण किया गया, जो संगीत शास्त्र का आधार बना। संगीत शास्त्र में सात स्वर माने गए जिन्हें सा रे ग म प ध नि के प्रतीक चिन्हों से जाना जाता है। इन सात स्वरों का मूल तीन स्वरों में विभाजन किया गया।
उच्चैर्निषाद, गांधारौ नीचै ऋर्षभधैवतौ।
शेषास्तु स्वरिता ज्ञेया:, षड्ज मध्यमपंचमा:॥
अर्थात्‌ निषाद तथा गांधार (नि ग) स्वर उदात्त हैं। ऋषभ और धैवत (रे, ध) अनुदात्त। षड्ज, मध्यम और पंचम (सा, म, प) ये स्वरित हैं।
इन सातों स्वरों के विभिन्न प्रकार के समायोजन से विभिन्न रागों के रूप बने और उन रागों के गायन में उत्पन्न विभिन्न ध्वनि तरंगों का परिणाम मानव, पशु प्रकृति सब पर पड़ता है। इसका भी बहुत सूक्ष्म निरीक्षण हमारे यहां किया गया है।
विशिष्ट मंत्रों के विशिष्ट ढंग से उच्चारण से वायुमण्डल में विशेष प्रकार के कंपन उत्पन्न होते हैं, जिनका विशेष परिणाम होता है। यह मंत्रविज्ञान का आधार है। इसकी अनुभूति वेद मंत्रों के श्रवण या मंदिर के गुंबज के नीचे मंत्रपाठ के समय अनुभव में आती है।
हमारे यहां विभिन्न रागों के गायन व परिणाम के अनेक उल्लेख प्राचीनकाल से मिलते हैं। सुबह, शाम, हर्ष, शोक, उत्साह, करुणा-भिन्न-भिन्न प्रसंगों के भिन्न-भिन्न राग हैं। दीपक से दीपक जलना और मेघ मल्हार से वर्षा होना आदि उल्लेख मिलते हैं। वर्तमान में भी कुछ उदाहरण मिलते हैं।
कुछ अनुभव
(१) प्रसिद्ध संगीतज्ञ पं. ओंकार नाथ ठाकुर १९३३ में फ्लोरेन्स (इटली) में आयोजित अखिल विश्व संगीत सम्मेलन में भाग लेने गए। उस समय मुसोलिनी वहां का तानाशाह था। उस प्रवास में मुसोलिनी से मुलाकात के समय पंडित जी ने भारतीय रागों के महत्व के बारे में बताया। इस पर मुसोलिनी ने कहा, मुझे कुछ दिनों से नींद नहीं आ रही है। यदि आपके संगीत में कुछ विशेषता हो, तो बताइये। इस पर पं. ओंकार नाथ ठाकुर ने तानपूरा लिया और राग ‘पूरिया‘ (कोमल धैवत का) गाने लगे। कुछ समय के अंदर मुसोलिनी को प्रगाढ़ निद्रा आ गई। बाद में उसने भारतीय संगीत की भूरि-भूरि प्रशंसा की तथा रॉयल एकेडमी ऑफ म्यूजिक के प्राचार्य को पंडित जी के संगीत के स्वर एवं लिपि को रिकार्ड करने का आदेश दिया।
२. आजकल पाश्चात्य जीवन मूल्य, आचार तथा व्यवहार का प्रभाव पड़ने के साथ युवा पीढ़ी में पाश्चात्य पॉप म्यूजिक का भी आकर्षण बढ़ रहा है। पॉप म्यूजिक आन्तरिक व्यक्तित्व को कुंठित और निम्न भावनाओं को बढ़ाने का कारण बनता है, जबकि भारतीय संगीत जीवन में संतुलन तथा उदात्त भावनाओं को विकसित करने का माध्यम है। इसे निम्न अनुभव प्रयोग स्पष्ट कर सकते हैं।
पांडिचेरी स्थित श्री अरविंद आश्रम में श्रीमां ने एक प्रयोग किया। एक मैदान में दो स्थानों पर एक ही प्रकार के बीज बोये गये तथा उनमें से एक के आगे पॉप म्यूजिक बजाया गया तथा दूसरे के आगे भारतीय संगीत। समय के साथ अंकुर फूटा और पौधा बढ़ने लगा। परन्तु आश्चर्य यह था कि जहां पॉप म्यूजिक बजता था, वह पौधा असंतुलित तथा उसके पत्ते कटे-फटे थे। जहां भारतीय संगीत बजता था, वह पौधा संतुलित तथा उसके पत्ते पूर्ण आकार के और विकसित थे। यह देखकर श्रीमां ने कहा, दोनों संगीतों का प्रभाव मानव के आन्तरिक व्यक्तित्व पर भी उसी प्रकार पड़ता है जिस प्रकार इन पौधों पर पड़ा दिखाई देता है।
(३) हम लोग संगीत सुनते हैं तो एक बात का सूक्ष्मता से निरीक्षण करें, इससे पाश्चात्य तथा भारतीय संगीत की प्रकृति तथा परिणाम का सूक्ष्मता से ज्ञान हो सकता है। जब कभी किसी संगीत सभा में पं. भीमसेन जोशी, पं. जसराज या अन्य किसी का गायन होता है और उस शास्त्रीय गायन में जब श्रोता उससे एकाकार हो जाते हैं तो उनका मन उसमें मस्त हो जाता है, तब प्राप्त आनन्द की अनुभूति में वे सिर हिलाते हैं। दूसरी ओर जब पाश्चात्य संगीत बजता है, कोई माइकेल जैक्सन, मैडोना का चीखते-चिल्लाते स्वरों के आरोह-अवरोह चालू होते हैं तो उसके साथ ही श्रोता के पैर थिरकने लगते हैं। अत: ध्यान में आता है कि भारतीय संगीत मानव की नाभि के ऊपर की भावनाएं विकसित करता है और पाश्चात्य पॉप म्यूजिक नाभि के नीचे की भावनाएं बढ़ाता है जो मानव के आन्तरिक व्यक्तित्व को विखंडित कर देता है।
ध्वनि कम्पन किसी घंटी पर प्रहार करते हैं तो उसकी ध्वनि देर तक सुनाई देती है। इसकी प्रक्रिया क्या है? इसकी व्याख्या में वात्स्यायन तथा उद्योतकर कहते हैं कि आघात में कुछ ध्वनि परमाणु अपनी जगह छोड़कर और संस्कार जिसे कम्प संतान-संस्कार कहते हैं, से एक प्रकार का कम्पन पैदा होता है और वायु के सहारे वह आगे बढ़ता है तथा मन्द तथा मन्दतर इस रूप में अविच्छिन्न रूप से सुनाई देता है। इसकी उत्पत्ति का कारण स्पन्दन है।
प्रतिध्वनि : विज्ञान भिक्षु अपने प्रवचन भाष्य अध्याय १ सूत्र ७ में कहते हैं कि प्रतिध्वनि (कड़ण्दृ) क्या है? इसकी व्याख्या में कहा गया कि जैसे पानी या दर्पण में चित्र दिखता है, वह प्रतिबिम्ब है। इसी प्रकार ध्वनि टकराकर पुन: सुनाई देती है, वह प्रतिध्वनि है। जैसे जल या दर्पण का बिम्ब वास्तविक चित्र नहीं है, उसी प्रकार प्रतिध्वनि भी वास्तविक ध्वनि नहीं है।
रूपवत्त्वं च न सामान्य त: प्रतिबिम्ब प्रयोजकं
शब्दास्यापि प्रतिध्वनि रूप प्रतिबिम्ब दर्शनात्‌॥
विज्ञान भिक्षु, प्रवचन भाष्य अ. १ सूत्र-४७
‘वाचस्पति के अनुसार शब्दस्य असाधारण धर्म:‘- शब्द के अनेक असाधारण गुण होते हैं। गंगेश उपाध्याय जी ने ‘तत्व चिंतामणि‘ में कहा- ‘वायोरेव मन्दतर तमादिक्रमेण मन्दादि शब्दात्पत्ति।‘ वायु की सहायता से मन्द-तीव्र शब्द उत्पन्न होते हैं।
वाचस्पति, जैमिनी, उदयन आदि आचार्यों ने बहुत विस्तारपूर्वक अपने ग्रंथों में ध्वनि की उत्पत्ति, कम्पन, प्रतिध्वनि, उसकी तीव्रता, मन्दता, उनके परिणाम आदि का हजारों वर्ष पूर्व किया जो विश्लेषण है, वह आज भी चमत्कृत करता है।
#वेदो_की_ओर_लौटें_जड़ो_से_जुड़ें
llजय श्री रामll

अनौठो हकप्रदको अनौठो कीर्तिमान

धितोपत्र बोर्डले एभरेष्ट इन्स्योरेन्सको अनौठो हकप्रद (अनौठो हकप्रद निष्कासन प्रस्ताव, आर्थिक अभियान दैनिक, २०७५ साउन ७) लाई स्वीकृति दिएको छ । सम्भवतः संसारमा कहीँ कतै अभ्यास नभएको शेयर जारी गर्न स्वीकृति दिएर नेपालको शेयरबजार नियमकले अनौठो कीर्तिमान राखेको छ । बुक क्लोज पश्चात नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज (नेप्से) ले गरेको मूल्य समायोजनलाई निष्कासक कम्पनी र शेयरनेताले बाहुबल देखाएर फिर्ता लिन लगाई अर्को कीर्तिमान कायम गरेका छन् ।

बेखबर पात्रहरू

 
अनौठो हकप्रदको मुख्य पात्रका रूपमा कम्पनी, बीमा समिति, धितोपत्र बोर्ड, लगानीकर्ता र नेप्से रहेका छन् । नेपालमा व्यवस्थित रूपमा शेयर कारोबार शुरू भएदेखि नै संस्थापक (कम्तीमा ५१ प्रतिशत) र सर्वसाधारण (बढीमा ४९ प्रतिशत) को प्रावधान रहि आएकोमा एभरेष्ट इन्स्योरेन्सको प्राथमिक शेयर निष्कासनका बेला संस्थापक र सर्वसाधारणको अनुपात क्रमशः ६० र ४० प्रतिशत रहेको थियो । सत्रौं वार्षिक प्रतिवेदन (आव २०६७/६८) अनुसार यो अनुपात करीब ४३ र ५७ प्रतिशत र पछि सबै सर्वसाधारण (अठारौं, उन्नाइसौं, बीसौं, एक्काइसौं र बाइसौं वार्षिक प्रतिवेदन आव २०६८/६९, २०६९/०७०, २०७०/२०७१, र २०७१/२०७२) मा देखिन्छ । उल्लिखित कुनै पनि वार्षिक प्रतिवेदनमा शेयर परिवर्तन गर्ने प्रस्ताव साधारणसभामा पेश गरिएको र अनुमोदन भएको देखिँदैन । साधारणसभामा प्रस्ताव लगेर अनुमोदन गराउँदैमा रूपान्तरण हुने कुनै कानूनी व्यवस्था पनि छैन तैपनि सबै शेयर सर्वसाधारण बन्नुमा प्रथमतः बीमा समिति र धितोपत्र बोर्ड जिम्मेवार हुनुपर्छ । पछिल्ला साधारणसभामा शेयर लगानीकर्ता (शेयरनेता) पनि उपस्थित थिए । तर, यिनले पनि एक शब्द नबोली ताली पड्काएर हिँडेकाले यी पनि केही हदसम्म जिम्मेवार हुनुपर्छ । सबै शेयर सर्वसाधारण भएपछि संस्थापक शेयर कायम गराउन साधारण शेयर धारकलाई नै संस्थापक बनाउन कम्पनी, समिति, बोर्ड हुँदै हकप्रद जारी गर्न खोजिएको छ । बुक क्लोजका लागि नेप्सेमा आएपछि नियमानुसार भएको मूल्य समायोजन विरुद्ध कम्पनी र शेयरनेताहरूले बाहुबल देखाउँदै अर्को अनौठो कीर्तिमान कायम गरेका छन् । हुन त नेपाल राष्ट्र बैङ्कको नियमनमा रहेको बैंक अफ काठमाडौंको संस्थापक शेयर कसैले थाहा नपाई साधारणतर्फ रूपान्तरण भएको दृष्टान्त पनि छ । अहिले भने संस्थापकतर्फ नपुग थप शेयर जारी गरी (बीओकेको लीलामी शेयरसम्बन्धी अन्योल र वास्तविकता, आर्थिक अभियान दैनिक, २०७४ मङ्सिर १८) संस्थापक समूहको अनुपात ५१ प्रतिशत पुर्‍याइएको छ ।

त्रुटिको सिलसिला

 
२०७४ साल असार २३ गते २०६८/६९, २०६९/०७०, २०७०/२०७१, र २०७१/२०७२ को अठारौं, उन्नाइसौं, बीसौं, एक्काइसौं र बाइसौं वार्षिक साधारणसभाका लागि समितिले दिएको स्वीकृति सबैभन्दा ठूलो र प्रथम त्रुटि हो । साधारणसभा हुनुभन्दा झण्डै ४ महीना अघि समिति आफैले जारी गरेको बीमक दर्ता तथा व्यवसाय सञ्चालन निर्देशिका २०७३ विपरीत ६ सय प्रतिशत हकप्रद निष्कासन गर्ने सम्बन्धी प्रस्ताव सहितको साधारणसभा गर्न स्वीकृति दिएको थियो । त्यस्तै बोर्डले पनि सोही वार्षिक साधारणसभा आह्वान पश्चात् २०७४ साल असार ५ गते ‘भित्री कारोबार’ भएको भन्दै नेप्सेलाई कारोबार रोक्न निर्देशन दियो । बोर्डले त्यतिखेर साधारणसभा नै रोकेर स्पष्टीकरण माग्नुपर्नेमा त्यसो गरेन । कम्पनीको २२सौं सभाबाट पारित भए अनुसारको ६ सय प्रतिशत हकप्रद जारी गर्न बोर्डमा आवेदन गरेपछि कम्पनीसँग स्पष्टीकरण मागेको घटना पनि एउटा अनौठो कीर्तिमान हो ।

गैरकानूनी प्रस्ताव

 
मङ्सिर १६ गतेबाट विक्री खुला हुने अनौठो हकप्रदको विवरणपत्र यो आलेख तयार पार्दा (२०७५ मङ्सिर १० गते सोमवार) सम्म कम्पनी, विक्री प्रबन्धक र बोर्डले सार्वजनिक गरेको पाइएको छैन । कम्पनीले आह्वानपत्र भने सार्वजनिक गरिसकेको छ । नेपाली शेयर लगानीकर्ता कम्पनीको गुणात्मक र परिमाणात्मक अवस्था जे जस्तोसुकै होस् कित्ता बढ्ने भनेपछि ‘सास र गाँस’ नै छोडेर दौडिने हुँदा यसको फाइदा कम्पनी सञ्चालक (मुख्य शेयरधनीसमेत) र शेयरनेताले राम्रैसँग उठाएका छन् । एभरेष्ट इन्स्योरेन्सले २२औं साधारणसभामा पेश गरेको ६ सय प्रतिशत हकप्रद प्रस्ताव प्रथम दृष्टिमा गैरकानूनी भए पनि समिति र बोर्डले आँखा चिम्लेर खुद्रा लगानीकर्तालाई चरम रूपमा झुक्याउनसम्म झुक्याएका छन् । २२औं सभा पश्चात् कम्पनीले बोर्डमा ६ सय प्रतिशत हकप्रद जारी गर्न अनुमति मागेपछि कम्पनीसँग स्पष्टीकरण माग्नु र २३औं सभामा साधारण शेयर धारण गरेका शेयरधनीलाई जबर्जस्ती १ सय ५ प्रतिशत संस्थापक शेयर हाल्न लगाउने अनौठो हकप्रद र त्यसपछि कायम हुने पूँजीमा ३ सय प्रतिशत हकप्रद सम्बन्धी प्रस्ताव आयो । संस्थापक भन्ने बित्तिकै यसका केही शर्त बन्देज हुने कुरालाई धितोपत्र बोर्डले चटक्कै बिर्सेर स्वीकृति दियो । यति हुँदासम्म पनि शेयरनेताले यस विषयमा प्रवेश गर्नै चाहेनन् ।

आह्वानपत्रको १९ नं. बुँदा

 
सार्वजनिक भएको आह्वानपत्रको १९ नं. मा ‘बीमक दर्ता तथा व्यवसाय सञ्चालनसम्बन्धी निर्देशिका २०७३ मा भएको व्यवस्था अनुसार देहायका योग्यता पुगेका व्यक्तिहरू मात्र संस्थापक हुन योग्य रहने हुनाले सोही अनुसार आवेदन गर्नु हुन’ भनी बोर्ड पन्छिएको छ । निर्देशिकाले संस्थापक हुन नसक्ने अयोग्यताका रूपमा (क) २१ वर्ष उमेर पूरा नभएको, (ख) ऋण तिर्न नसकी साहूको दामासाहीमा परेको, (ग) बैङ्क वा वित्तीय संस्थासँगको कुनै कारोबारमा कालोसूचीमा परी सो सूचीबाट फुकुवा भएको मितिले कम्तीमा ३ वर्ष पूरा नभएको, (घ) प्रचलित कानून बमोजिम कर तिर्नुपर्ने दायित्व भई त्यस्तो कर चुक्ता नगरेको, (ङ) बैङ्किङ कसूर, ठगी, जालसाजी, किर्ते, सम्पत्ति शुद्धीकरण, भ्रष्टाचार, मानव बेचबिखन, अपहरण वा शरीर बन्धक वा नैतिक पतन देखिने अन्य कसूरमा अदालतबाट सजाय भुक्तान गरेको ५ वर्ष पूरा नभएको लगायत तोकेको छ । यसबाहेक संस्थापक शेयरधनी हुनका लागि (१) कालोसूचीमा नपरेको कर्जा सूचना केन्द्रबाट प्रमाणित कागजात, (२) आय विवरण स्पष्ट पार्ने कागजात र (३) कर चुक्ता भएको प्रमाणपत्र पेश गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै अनुसूची २ अनुसारको संस्थापकहरूको व्यक्तिगत विवरण पेश गर्नुपर्ने हुन्छ । उक्त व्यक्तिगत विवरणमा भएका विवरण भर्दा त्यसलाई पुष्टि गर्ने सबै कागजात समेत समावेश गर्नुपर्छ ।

सम्भावित क्षति र पूर्ति

 
अनौठो हकप्रदले खुद्रा लगानीकर्तालाई क्षति पुर्याउने कुरामा कुनै शङ्का छैन भन्ने तथ्य माथि उल्लिखित आह्वानपत्रको १९ नं. ले स्पष्ट पारिसकेको छ । १८ वर्ष नपुगेका नाबालकका अभिभावक र २१ वर्ष नपुगेका बालिगले समेत ६ सय प्रतिशतको लोभ र मोहमा परेर ३ हजार माथिको मूल्यमा शेयर किनेका छन् । एक्सचेञ्जबाट किनिएको शेयर धारकलाई जबर्जस्ती विभिन्न शर्त बन्देजयुक्त संस्थापक शेयरधनी बनाउन खोजिनु सर्वथा अनुचित कार्य हो । लगानीकर्ताको हित संरक्षण गर्न खडा गरिएको नियमक लगानीकर्ता विनाशको मार्गमा चल्दा लगानीकर्ताकै नेता भने मूल्य समायोजनमा अलमलिएका छन्, व्यक्तिगत स्वार्थतिर लागेका छन् । तर, संस्थापक हुन अयोग्यता भएका कारण संस्थापक हकप्रदमा आवेदन गर्न नपाउने शेयरधनीलाई हुन जाने क्षतिको पूर्ति कम्पनी, बीमा समिति, धितोपत्र बोर्ड र शेयरनेता मध्ये कसले भरपाई गरिदिने हुन् ?

अन्त्यमा, मूल्य समायोजन फिर्ता भएर नियमित कारोबार भइरहेको हुँदा कथित संस्थापक हकप्रद रद्द गरेर बीओकेले अपनाएको तरीका वा अन्य उपयुक्त विधिमा गएर सर्वसाधारण शेयर धारकलाई जबर्जस्ती संस्थापक बनाउने कार्य यथाशीघ्र रोकियोस् । अझ बेला बाँकी छ ।

अभियान दैनिकमा २०७५ मंगसिर ११ गते प्रकाशित 

http://www.abhiyan.com.np/?p=295583

पूँजी उपयोगको अनुगमन

साधारण शेयर बाँडफाँट गरेलगत्तै नाडेप लघुवित्तको शतप्रतिशत हकप्रद शेयर जारी गर्नेसम्बन्धी घोषणा विशेष समाचार बन्यो । यस्तै प्रकृतिको घोषणा उन्नति लघुवित्तले पहिले नै गरिसकेको थियो । साधारण शेयर जारी गरेलगत्तै हकप्रद जारी गर्ने घोषणा गरेको सन्दर्भमा सङ्कलन गरिएको रकम उपयोगको अनुगमन पाटो केलाउने प्रयास गरिएको छ ।

उपयोग सम्बन्धी कानून

 

धितोपत्र दर्ता तथा निष्कासन नियमावली, २०७३ नियम ११(१) को अनुसूची ५ मा दिइएको विवरणपत्रको ढाँचाको खण्ड ग (१०)(ख)मा ‘प्राथमिक (आईपीओ) र थप शेयर (एफपीओ)’बाट प्राप्त हुने पूँजीको उपयोग कुन शीर्षकमा गर्ने भन्ने खुलाउनुपर्ने व्यवस्था गरिएको छ । सोही अनुसूची द्रष्टव्यको २३(क) मा प्राप्त रकम कसरी र कुन क्षेत्रमा उपयोग गरिनेछ, तत्सम्बन्धी विवरण उल्लेख गर्नुपर्ने व्यवस्था गरेको छ । त्यस्तै, नियम १७(२) को अनुसूची ९ मा ‘हकप्रद शेयरसम्बन्धी व्यवस्था र विवरणहरू’को ढाँचा दिइएको छ । उक्त ढाँचाको ‘य’ मा हकप्रद शेयर जारी गर्नुको उद्देश्य उल्लेख गर्नुपर्ने व्यवस्था छ । धितोपत्र निष्कासन तथा बाँडफाँट निर्देशिका २०७४ दफा १२(८) अनुसूची १ को ७ नम्बरमा निष्कासनबाट प्राप्त हुने कुल रकम सम्बन्धमा वित्तीय रूपमा स्पष्ट खुलेको उपयोग योजना सहितको विवरण खुलाउनुपर्ने व्यवस्था छ । त्यस्तै, सोही अनुसूचीको ११ नम्बरमा आफ्नो व्यवसायसँग सम्बन्धित नियमन व्यवस्थाका कारण भए सो सम्बन्धी विवरण १२ मा हकप्रद जारी गर्नुपरेको कारण, उठाइने पूँजी लगानी सम्बन्धी योजना तथा उक्त लगानीबाट प्राप्त हुने प्रतिफल सम्बन्धी विवरण र १३ मा हकप्रदको अनुपातलाई उचित मान्न सकिने आधार र त्यसलाई पुष्टि गर्ने वित्तीय स्थिति समेत खुलाउनुपर्ने व्यवस्था रहेको छ ।

निर्देशिकाकै दफा १२(६) मा सङ्गठित संस्थाले आफ्नो व्यवसायसँग सम्बन्धित नियमन व्यवस्थाको कारण बाहेक अन्य कारणले हकप्रद जारी गर्ने भएमा सो को कारण खुलाउनुपर्छ । पूँजी वृद्धिको उद्देश्य, वृद्धि गरिने हकप्रद, शेयर प्रदान गरिने अनुपात र पूँजीको उपयोग सम्बन्धी विवरण समेतको व्यहोरा खुलाई साधारणसभाबाट निष्कासन गर्ने सम्बन्धी प्रस्ताव पारित गरेको हुनुपर्छ । पूँजी प्राप्त गर्ने कानूनी व्यवस्था सम्बन्धी चर्चा पछि विगत १ वर्षमा विभिन्न कम्पनीले प्राथमिक निष्कासन मार्फत सङ्कलन गरेको रकम के मा खर्च गर्ने भन्ने प्रस्ताव गरेका थिए, ती मध्ये केहीको विवरण तालिकामा उल्लेख गरिएको छ ।

संकलित पूँजी उपयोग सम्बन्धि विवरण

 

कम्पनी	उपयोग शीर्षक	रकम	जारी वर्ष
सपोर्ट लघुवित्त	पशुपालन तथा कृषि कर्जा	७५ लाख	२०७४ कार्तिक
	खुद्रा व्यापार र सेवा कर्जा	७५ लाख
	साना तथा घरेलु कर्जा	३० लाख
उन्नति लघुवित्त	भौतिक पूर्वाधार तथा शाखा विस्तार	८० लाख	२०७४ माघ
	पशुपालन र कृषि कर्जा	६० लाख
	खुद्रा व्यापार र सेवा कर्जा	५५ लाख
	साना तथा घरेलु उद्योग कर्जा	३५ लाख
	नगद मौज्दात	७ लाख
आरम्भ लघुवित्त	साना तथा घरेलु उद्योग कर्जा	६० लाख	२०७४ फाल्गुन
	खुद्रा व्यापार कर्जा	९० लाख
	पशुपालन तथा कृषि कर्जा	८५ लाख
	भौतिक पूर्वाधार तथा शाखा विस्तार	५९ लाख
नाडेप लघुवित्त	पशुपालन तथा कृषि कर्जा	२ करोड ५० लाख	२०७५ असार
	खुद्रा व्यापार तथा सेवा कर्जा	९० लाख
	वैकल्पिक उर्जा कर्जा	५० लाख

 

उपयोगको अनुगमन

धितोपत्र बोर्डले विभिन्न वित्तीय उपकरण मार्फत पूँजी सङ्कलन गर्न अनुमति दिने बाहेक त्यसको उपयोग कसरी भइरहेको छ भन्ने विषयमा अहिलेसम्म अनुगमन गरेको पाइएको छैन । विवरणपत्रमा एउटा शीर्षक देखाएर अन्यत्र पो खर्च गरिएको छ कि ? यस्ता कैयौं अनुत्तरित प्रश्न रहेका छन् । नेपालमा यस्तो अभ्यास नभए पनि अन्य देशमा भने नियमकले अनुगमन गर्ने अभ्यास पाइन्छ । केही समय अघि बङ्गलादेशमा समिट पूर्वाञ्चोल पावर कम्पनीले आईपीओ मार्फत सङ्कलन गरेको रकम अग्राधिकार शेयर फिर्ता गर्ने मूल उद्देश्य बताए पनि पछि उक्त उद्देश्य परिवर्तन गर्दै आफ्नै माउ कम्पनीको अर्को सहायक कम्पनीलाई प्राप्ति (एक्वायर) गर्न खर्च गर्ने निर्णय गरेपछि ठूलै हल्लीखल्ली मच्चिएको थियो । त्यसपछि बङ्गलादेशी नियमक बङ्गलादेश सेक्युरिटिज एण्ड एक्सचेञ्ज कमिशनले सङ्कलित रकम खर्च हुने शीर्षक साधारणसभाबाट पहिले नै अनुमोदन गराउनुपर्ने र सञ्चालकले मनखुशी शीर्षक परिवर्तन गर्न नपाउने गरी लगाम लगाएको थियो । त्यस्तै, प्यासिफिक डेनिम्स लिमिटेड नामक अर्को कम्पनीलाई रकम उपयोगसम्बन्धी कानून पालना नगरी टाका २१ करोड दुरूपयोग गरेको उजुरीको आधारमा प्रबन्ध निर्देशक, कम्पनी सचिव, स्वतन्त्र सञ्चालक, प्रमुख वित्त अधिकृत र लेखापरीक्षकसँग बयान लिएको थियो । कमिशनले नियुक्त गरेको लेखापरीक्षकले कम्पनीको आन्तरिक लेखा नियन्त्रण प्रणाली लगायत अन्य धेरै अनियमितता भेटेको तथा कम्पनीले कारोबार गरेको भनिएका कैयौं कारोबार प्रमाणित गर्ने कागजात समेत उपलब्ध गराउन नसकेपछि दुरुपयोग भएको रकम पदाधिकारी र अन्य अधिकारीबाट भराउन भनेको छ । कम्पनीले व्यापार विस्तार र ऋण तिर्न टाका ७५ करोडको आईपीओ जारी गरेको थियो । सन् २०१५ मा मेशिनरी आयात तथा जडान, भवन निर्माण र परिवहन खर्चका लागि ४० करोड टाका बराबरको आईपीओ जारी गरेको ड्रागन स्वीटर एण्ड स्पिनिङ कम्पनीलाई २१ करोड टाका उपयोगमा अनियमितता गरेको आरोपमा १५ लाख टाका जरिवाना गरेको छ ।

समयावधि र अनुगमन

आईपीओ, एफपीओ र हकप्रद मार्फत सङ्कलित रकम खर्च गर्ने शीर्षक विवरणपत्रमा उल्लेख गरिने भए पनि त्यो रकम कति समयमा खर्च गरिने भन्ने उल्लेख हुन्न । रकम भनिएकै शीर्षकमा खर्च गरिएको जानकारी कम्पनीले गराउने गरेको पाइँदैन । यस्तो जानकारी गराउनुपर्छ भन्ने कानूनी व्यवस्था पनि गरिएको छैन । निर्माणाधीन र निर्माण सम्पन्न जलविद्युत् कम्पनीले पनि आईपीओ जारी गरिरहेका छन् । निर्माण सम्पन्न आयोजनाले ऋण तिर्ने, अर्को आयोजना बनाउने भनेर विवरणपत्रमा लेख्ने गरेका छन् । ऋण तिरेको विवरण त्रैमासिक वित्तीय विवरणमा देख्न सकिन्छ तर अर्को बनाउन लागेको थाहा पाउन सकिन्न । यस्ता निर्माणाधीन अवस्थामा शेयर जारी गरेका कम्पनीले सङ्कलन गरेको पूँजीको उपयोग विभिन्न शीर्षकमा यति रकम यसरी भइरहेको छ वा भइसक्यो अब यति रकम यसरी खर्च हुँदै छ भनेर त्रैमासिक वित्तीय विवरणमा वा सकेसम्म छुट्टै रूपमा प्रकाशन गर्न लगाउनुपर्ने भएको छ । यसबाट लगानीकर्ताले आफूले लगानी गरेको रकमको उपयोग भएको जानकारी पाउन सक्छन् र लगानी सुरक्षा भइरहेकोमा ढुक्क हुन सक्छन् । यसतर्फ बोर्डको ध्यान जानु आवश्यक भइसकेको छ ।

बोर्ड शेयर जारी गर्न स्वीकृति दिनेमा मात्र सीमित हुनुहुन्न । आफूले स्वीकृत गरेको विवरणपत्रमा उल्लिखित शीर्षकमा सङ्कलित रकमको उपयोग भए/नभएको खोजीनिती गर्ने जिम्मा बोर्डकै हुने भए पनि यस्ता विषयमा अहिलेसम्म ध्यान पुर्याएको देखिएको छैन । त्रैमासिक प्रतिवेदन बोर्डमा पेश भएपछि आवश्यक परेमा स्थलगत निरीक्षणसमेत गरी सत्यतथ्यको सम्परीक्षण समेत गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्तो कार्य नियामकीय जिम्मेवारी भित्र पर्छ ।

विवरणपत्रको अग्रपृष्ठमा लगानीमा हुने जोखिमसम्बन्धी, नियमन निकायको जवाफदेहिता नरहने उद्घोषण, विक्री प्रबन्धक र सङ्गठित संस्थाको उद्घोष अन्तर्गत सञ्चालकको जिम्मेवारी तथा जवाफदेहिता सम्बन्धी, नियमन निकायको नियमन व्यवस्थाको पालन सम्बन्धी, संस्थापक, सञ्चालक तथा कार्यकारी प्रमुख उद्घोष मात्र विवरणपत्रमा उल्लेख गराएर पुग्दैन । यी र यस्ता उद्घोष वास्तविक रूपमा परिपालना भएका छन् वा छैनन्, बोर्डले यसको परीक्षण बेलाबेलामा गरेर त्यससम्बन्धी प्रतिवेदन लगानीकर्ताका लागि सरल रूपमा प्राप्त हुने प्रबन्ध मिलाउनुपर्छ ।

 २०७५ मंगसिर ३ गते अभियान दैनिकमा प्रकाशित 

http://www.abhiyan.com.np/?p=293403