बोनस शेयरमा लाभांश कर

लगानीमा कर अनुचित

प्राईम कमर्शियल बैंक लिमिटेडले आर्थिक वर्ष २०७३/०७४ सालदेखि २०७६/०७७ सालसम्म बाँडेको बोनसबापत लाग्ने करका लागि रकम छुट्टयाएन l आयकर ऐन, २०५८ दफा ४७क(५) मा गाभिई निःसर्ग भएको निकायले गाभिने बेलामा कायम रहेका शेयरधनीलाई गाभिएको मितिले दुई वर्षभित्र वितरण गरेको लाभांशमा कर लाग्ने छैन भन्ने व्यवस्थाअनुरुप प्राईमले पटकपटक कम्पनी गाभेकोले करबापत रकम छुट्याएन l गाभिएका संस्था सूचीकृत भएका हुँदा गाभिएपछि शेयर किन्नेलाई लाभांश कर लाग्छ l गाभिने बेला कायम शेयरधनीले गाभिएपछि शेयर किन्ने हुँदाहुँदै पनि गाभिएका संस्थाले करबापतको रकम नछुट्टयाउँदा शेयरधनी मारमा परेका छन् l बरु ५ प्रतिशत कम लाभांश दिएर करबापत रकम पनि छुट्टयाएको भए कर लाग्नेलाई लाग्थ्यो, नलाग्नेले नगद लाभांश पाउँथे l करबापत कम्पनीले रकम नछुट्टयाउँदा गोजीभरी पैसा बोकेर शेयरधनी बोनस शेयर लिन जानुपर्ने बाध्यता थोपरिएको छ l यस्तो समस्या आएको प्राईम पहिलो भने हैन l यो समस्या जल्दोबल्दो बन्दै आएको छ l बोनस शेयरमा लागेको लाभांश कर नै वाञ्छित कि अवाञ्छित भन्ने विवाद पनि चल्दैआएको छ l 

सित्तैमा पाएको बोनस

बोनस शेयर शेयरधनीलाई कम्पनीले सित्तैमा दिएको भन्ने मान्यता छ l सित्तैमा केही पनि मिल्दैन भन्ने विश्ववापी उक्ति पनि छ l सित्तैमा केही मिल्दैन पनि भन्ने अनि सित्तैमा दिएको पनि भन्ने बीच गजबको विरोधाभाष छ l बोनस शेयर सित्तैमा दिएको भन्ने मान्यता अन्तर्राष्ट्रियरुपमै छ l यति हुँदाहुँदै पनि नेपालमा भने यसको मूल्य हुन्छ, सित्तैमा हुन्न भन्ने मान्यतालाई स्थापित गरिसकेको छ l शेयरधनीको गोजीबाट एक पैसा पनि नतिरी पाइने हुँदा यो सित्तैमा हो भन्ने मन्याताको विकास भएको हो l यसो भन्नेहरु आफू त्यसको शेयरधनी हुँ भन्ने चटक्कै बिर्सन्छन l बोनस वितरणको लागि कायम गरिने तिथिसम्म कायम नभए बोनस शेयर पाइन्न भन्ने पाटो ओझेलमा पारिएको छ l बोनस शेयर वितरण हुने रकम कम्पनीको वासलातमा छैन भने कसरी दिनसक्छ ? शेयरधनीले प्रत्यक्षरुपमा पैसा तिर्न नपर्दैमा यसलाई कम्पनीले सित्तैमा दिएको भन्ने तर्क उचित हैन l कम्पनीको सम्पत्तिमा शेयरधनीको प्रत्यक्ष हक नलागे पनि परोक्षरुपमा हक लाग्छ l बोनस दिने रकम शेयरधनीकै हक लाग्ने सम्पत्ति भएको हुँदा यसलाई सित्तै भन्ने भन्न मिल्दैन l

पूँजीगत कि साधारण खर्च

बोनस शेयर जारी गर्नु कम्पनीले गरेको एक किसिमको खर्च हो l यो कस्तो किसिमको खर्च हो भन्ने पनि विवादको विषय बनेको छ l कम्पनी सञ्चालन गर्दा अनेकौं खर्च हुन्छ l यस्ता खर्च मूलतः पूँजीगत र साधारण गरी दुई किसिमका हुन्छन् l दीर्घकालीन समयको लागि गरिने खर्च पूँजीगत हुन्छ भने अल्पकालीनरुपमा गरिने साधारण वा राजस्व खर्च हुन्छ l कर्मचारीको तलब भत्ता, भवनको भाडा, इन्धन, मसलन्द आदिलाई साधारण वा राजस्व खर्चमा लेखांकन गरिन्छ भने जमिन, गाडी, लगानी आदिलाई पूँजीगत खर्चको रुपमा लेखांकन गरिन्छ l बोनस शेयर जारी गर्दा वासलातमा रहेको सञ्चित  जगेडा वा पूँजीगत जगेडा रकमबाट जारी गरिन्छ l यस्ता रकम चुक्ता पूँजीमा देखिने हुँदा यसलाई पूँजीगत खर्चको रुपमा हेर्नुपर्ने हुन्छ l पूँजीबाट कम्पनीले व्यवसायिक गतिविधि सञ्चालन गर्ने हुँदा यसलाई साधारण खर्च मान्न सकिन्न l

वस्तु कि लगानी

बोनस शेयर मात्र हैन, समग्र शेयरलाई नै ‘वस्तु कि लगानी’ भन्ने प्रश्न पनि उठेको पाइन्छ l शेयरलाई वस्तुसरह कारोबार गरिन्छ l यस आधारमा यसलाई वस्तुको दर्जा दिनुपर्छ भन्ने पनि सुनिन्छ l कारोबार वस्तुसरह गरे पनि यो वस्तु जस्तो ‘उपभोग्य र नष्ट हुने गुण’ हुन्न l एकजनाले बेच्छ, अर्कोले किन्छ, फेरी उसले पनि बेच्छ, अर्कोले किन्छ, घुम्दैफिर्दै पहिले बेच्नेकै हातमा पनि आइपुग्छ l खरिद र बिक्री हुँदै जाँदा यसको ‘गुण’ नष्ट हुँदैन l जस्तो स्वरुपमा यो शुरुमा थियो अनन्तकालसम्म उही स्वरुपमा रहन्छ l कम्पनीको अस्तित्व समाप्त (खारेजी) भएमा यसले कुनै स्वरूप प्राप्त गर्दैन र यसको किनबेचको क्रम पनि रोकिन्छ र यो अर्थहीन वा खोटा सिक्का सरह हुन्च्छ l शेयर जुनसुकै होस् यो लगानी हो l लगानी भएको कारण यसले वर्षैपिच्छे प्रतिफल दिन्छ l त्यसैले शेयर लगानी र प्रतिफललाई ‘रुख र फल’ को रुपमा लिइन्छ l शेयर भनेको ‘रुख’ हो यसले दिने लाभ ‘फल’ हो l रुख बेच्न पनि सकिन्छ, रुख बेचे पनि क्रेतालाई रुखले फल दिन छाड्दैन l तुरुन्तै वा वर्षौपछि बेचे पनि शेयरलाई अन्य वस्तु जस्तो ‘मौज्दात’ भनेर लेखांकन नगरी ‘लगानी’ भनेर लेखांकन गरिन्छ l इन्ट्राडे कारोबार भनिने उही दिन किन्ने र बेच्ने गरे पनि यो वस्तु हैन l शर्ट सेल भनिने कारोबारमा आफूसँग नभए पनि बेच्न सकिन्छ l शेयर बेचेर प्राप्त हुने नाफाम्मा अल्पकालीन र दीर्घकालीन हिसाबले लाभकर लाग्छ l

बोनस हित कि अहित

बोनस जारी हुने रकमको रुपमा कम्पनीको ‘सञ्चित नाफा र पूँजीगत जगेडा’ गरी दुई किसिमका रकम हुन्छन् l बोनस शेयर खासमा लाभांश हैन l यसले वासलातको आकारलाई कुनै फरक पार्दैन l एउटा शीर्षकमा लेखांकित रकमको स्थानान्तरण मात्र हो l त्यसोभए यो हितकारी छ कि छैन भन्ने प्रश्न स्वाभाविकरुपमा उठ्छ l सामान्य बुझाईमा यो ‘हितकारी’ हो भन्ने भए पनि विशिष्ट बुझाइमा यसले शेयरधनी र कम्पनी दुबैलाई ‘हित’ गर्दैन l बोनसपश्चात मूल्य समायोजन हुने हुँदा थप कित्ताले शेयरधनीको सम्पत्तिमा कुनै असर पर्दैन l वर्षैपिच्छे पूँजीको भार थपिँदा ब्यापार सोही मात्रामा थपिएर जान्छ भन्ने हुन्न र थपिए पनि एउटा बिन्दुमा पुगेपछि मन्दीको स्थिति आउँछ l कुनै पनि कम्पनीले जति मात्रामा नगद बाहिर पठाउने सामर्थ्य राख्छ, त्यसलाई सफल मानिन्छ l हरेक वर्ष कम्पनीले केही रकम सञ्चितिमा राख्दै जानु श्रेयस्कर कुरा हो l सञ्चित रकम पूँजीसरहको हो l  

बोनसमा कर

प्रथमत: बोनस शेयर कम्पनी र शेयरधनी दुवैको लागि ‘अहितकारी’ हुँदा यसलाई सदाको लागि बन्द गर्नुपर्छ l सामान्यतया बोनसको उपयोग शेयरलाई बढी तरल गराउन जारी गरिन्छ l शेयर विभाजन तरलता बढाउने उपयुक्त विकल्प हो l बोनस नै जारी हुँदा पनि आर्जित नाफा पूँजीकृत हुने हुँदा यो शेयरधनीको तर्फबाट भएको लगानी हो, लगानीमा कर लगाउन मिल्दैन l बोनसमा कर लगाउने हो भने हकप्रद र कम्पनी दर्ता गर्दाकै बखतमा निर्दिष्ट पूँजीमा कर लगाए हुन्थ्यो तर, लगाइन्न l नलगाईनुको कारण लगानी हो l लगानीबाट प्राप्त हुने लाभमा मात्र कर लाग्छ l बोनस जारी गर्दा शेयरधनीले रकम प्राप्त गरेकै हुन्न भने यस्तो अवस्थामा कर लगाइनु सर्वथा अनुचित कार्य हो l बोनस जारी हुने अर्को रकम ‘पूँजीगत जगेडा रकम’ हो l यस्तो रकमलाई पूँजीकृत गराउने कार्य पनि अनुचित हो, किनकी यो आफैँमा पूँजी हो l पूँजीकृत गर्दा पनि यसमा कर लगाउनु अर्को अनुचित कदम हो l

निष्कर्षमा, बोनस शेयरलाई अङ्कित मूल्यमा लगानी स्वीकार गरिएको हुँदा बोनस शेयरमा कर लगाउने कार्यलाई आगामी वर्षको आर्थिक विधेयकमा खारेज गरिनु नितान्त आवश्यक छ l 

२२ चैत २०७८, आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/405733