अर्थको आध्यात्मिक चिन्तन

शरद्ऋतुको मध्यतिर आइपुगिएको छ । शरद्ऋतु गर्मी र सर्दी मौसमको समाप्ति र शुरुआतको विन्दु हो । शरद्ऋतुसँगै आउने दशैं पर्व पनि शुरू भइसकेको छ । शरद्को याम दशैं पर्व परेर मात्र उल्लासमय भएको होइन । बेँशी र टारमा पहेंलै भएर झुल्ने धानका सुनौला बालाले खेल्ने तरेली र टारकै छेउमा बग्ने सफा कञ्चन नदी, सयपत्री, गोदावरी र मखमलीजस्ता फूल फूल्ने याम पर्ने हुँदा वातावरणलाई मनमोहक बनाएको हुन्छ ।

शक्ति सञ्चय र सम्भार पर्व

 

दशैं शारीरिक शक्ति सञ्चय र घरको उचित मर्मत-सम्भार गरी आयु बढाउने पर्व हो । असार–साउन महीनाको झरीमा भिजेर शारीरिक शक्ति क्षय गर्दै खेती लगाएका कृषकका लागि मङ्सिरमा फेरि टार र बेँशीबाट अनाज भित्र्याउनुपर्ने हुन्छ । वर्षामासको झरीमा रुझेर भिझेर मेहनत गर्दा शारीरिक शक्ति क्षय हुने हुँदा त्यसलाई पुनः सञ्चय गर्न मिष्ठात्र र पोषकयुक्त भोजनले दशैं शारीरिक शक्ति सञ्चय गर्ने पर्व पनि बनेको छ । वर्षाको समयमा बेफुर्सदी हुने हुँदा जीवन बिताउने आश्रय स्थल घरको मर्मत-सम्भार गर्ने समय पनि यही हो । भत्केको ठाउँ टालटुलदेखि लिपपोत रङरोगन आदि गरेर घरको आयुलाई बढाउने कार्य पनि यही बेला हुन्छ । विवाह गरेर गएका चेलीदेखि लिएर धनार्जनका लागि परदेशिएका आफन्तजनको मिलन हुने सुखमय अवसर दशैं वा कुनै विशेष पर्व बाहेक अरू केही हुन्न । भौगोलिक दूरीले टाढा भएका आफन्तजन को मरे को बाँचेका छन् खबर प्राप्त नहुने त्यति बेलाको समयमा दशैं कुशल मङ्गलको सन्देश आदान-प्रदान गर्ने भेटघाटको प्रसङ्ग त झन् अर्को महत्त्वपूर्ण विशेषता हो ।

दशैंको जमघट

दशैंमा विभित्र देवीको उपासना गरिन्छ । यी देवी भनेका को हुन् भन्ने सन्दर्भमा ऋग्वेदमा ‘इला सरस्वती मही तिस्रो देविर्मयोभुवः । बर्हिः सिदन्त्वस्रीधः अर्थात् इला (मातृभाषा), सरस्वती (मातृ सभ्यता र संस्कृति) र मही (मातृभूमि) लाई देवी भनिएको छ । दशैं वा कुनै पनि पर्वले मानवका सांस्कृतिक पक्षलाई प्रतिबिम्बित गर्ने भएकाले यसको महत्व सांस्कृतिक छ । त्यसैले यजुर्वेदमा ‘सा प्रथमा संस्कृतिर्विश्ववारा’ भनिएको छ । ऋग्वेदमा ‘आनो भद्राः क्रतवो, यन्तु विश्वतः’ अर्थात् सबैतिरबाट शुभ प्राप्त होस् भन्ने कामना गरिएको सन्दर्भमा दशैं पर्वमा हुने जमघट र भेटघाटलाई जोडेर हेर्न सकिन्छ । अथर्ववेदमा यसरी हुने जमघट र भेटघाटले ‘अन्यो अन्यमभिर्यत’ (एकअर्कासँग प्रेम बढ्छ) भनिएको छ । कुनै पनि जात समुदायले मनाउने पर्वबाट गृहस्थको जीवन ऐश्वर्यसम्पत्र हुने कुरा अथर्ववेदमा ‘सुनृतावन्तः सुभगा इरावन्तो हसामुदाः । अतृष्या अक्षुध्यास्त गृहा मास्मद विभितन ।’ भनेर व्यक्त गरिएको छ । पर्वमा हुने सामाजिक जमघटले मनोवाञ्छा पूरा हुने कुरालाई यजुर्वेदले ‘अदिनाः स्याम शरदः शतम् । भूयश्च शरदः शतात् ।’ हामी सय वर्षभन्दा बढी वैभव सम्पत्र भएर सम्मानसाथ बाँचौं भनेको छ । ‘यथा नः इज्जनोनमीव’ सबैले परस्पर सज्जनताको व्यवहार गरौं भनेर यजुर्वेदले भनेको छ । ‘पश्च देवस्य काव्यं न ममार न जीर्यति’ अर्थात् वेद सबै सत्य विद्यायुक्त पुस्तक भएकाले यसको महत्त्वलाई अथर्ववेदले प्रस्ट्याएको छ ।

शास्त्रमा धनार्जन

 

मानव धनको दास भएकाले जतिखेर पनि धनार्जन गर्ने सोचमा रहेको हुन्छ । धनविना जीवन नचल्ने हुँदा उद्योग पौरखलाई महाभारतमा ‘उद्योगं पुरुषलक्षणम्’ (उद्योग पौरखीको लक्षण हो) भनिएको छ । ‘अजेष्ठासो अकनिष्ठास ऐते संभ्रातरो वावृधुः सौभगाय । युवां पितास्वया रुद्र एषं सुदुधा पृथिवि सुदिना महद्भ्य ।’ (ठूलो वा सानो कोही नभएकाले सबै साथ मिलेर अघि बढ पृथ्वी (भूमि) रक्षक र धनधान्य गराउने माता हुन्) ऋग्वेदमा भनिएको छ । ऋग्वेदले ‘मज्ज्यन्त्य विचेतः’ (ज्ञानविना धोका खाइने) तथा ‘अनुब्रुबाणो अध्येति न स्वपन्’ (अभ्यासबाट सिकिने) बताएको छ । त्यस्तै सबै कुरामा पूर्व ज्ञान नहुने हुँदा नजानेका र नबुझेका कुरा अग्रजबाट सिकेर बुझ्न जान्न सकिने तथ्यलाई यजुर्वेदमा ‘अशिक्षायै प्रश्निनम्’ भनिएको छ । धनार्जनको बाधा के के हुन् भनेर नारदस्मृतिमा ‘यत्रश्रीर्यौवनं वापि परदारोपि तिष्ठति । तत्र सर्वान्धिता नित्यं मूर्खत्वं चापि जायते’ (जहाँ धन, यौवन र परस्त्री हुन्छ, त्यहाँ सबै अन्धा र मूर्ख हुन्छन्) भनिएको छ । ईश्वरकृत भूमिमा उद्योग लगायत पुरुषार्थ गर्नेलाई ईश्वरले सदा साथ दिने भन्दै ऐतरेय ब्राह्मणले ‘इन्द्र इच्चरतः सखा’ भनेका छन् । महाभारतमा ‘उत्थानं संयमो दाक्ष्यमप्रमादो धृतिः स्मृति । समीक्षं च समारम्भो विद्धि मूलं भवस्य तु’ अर्थात् ‘उद्योग, संयम, दक्षता, सावधानी, धैर्य, स्मृति र सोचविचार नै उन्नतिको मूल हो’ भनिएको छ । धनार्जनको बाटोमा हिँड्दा आफ्नो बुद्धिविवेकको बढी उपयोग गर्नुपर्ने तथ्यलाई मनन गराउन ऋग्वेदमा ‘न स्रेधन्तं रयिर्नशत’ भनिएको छ ।

अर्थ र अध्यात्म

 

अर्थ (धन) विना जीवन अधुरो हुने हुँदा अर्थ अपरिहार्य तत्त्व हो । तर, यसको प्राप्ति सहज नभएकाले धैर्यको खाँचो पर्छ । आजको भोलि नै मनोवाञ्छित धन प्राप्ति हुन्न । कि धन लामो बाटोबाट, कि धन बाख्राको पाठोबाट, कि धन ससुराली पाटोबाट भन्ने उक्ति चलनचल्तीमा छ । मुण्डक उपनिषद्ले बताएको ‘सत्यमेव जयते नानृतम्’ को मर्मलाई आत्मसात् गरेर धन प्राप्तिको बाटोमा सत्कर्मका साथ लाग्दा अवश्य लाभ प्राप्त हुन्छ । यजुर्वेदमा भनिएको ‘भद्रं कर्णेभिः श्रणुयाम’ राम्रा कुरा सुनेर (ज्ञान लिएर) कुनै पनि क्षेत्रमा लगानी गर्न सकिन्छ । ऋग्वेदमा भनिएको ‘अचेतनस्य पथः मा विदुक्षः’ (अज्ञानको बाटोमा) लागेर धनार्जन हुन्न । थाहा नभएको र नबुझेको क्षेत्रमा लगानी हाल्दा त्यसबाट पनि लाभ पाउन सकिन्न । ‘अकेतवे केतुं कृण्वन्’ (अज्ञानीलाई ज्ञान) देऊ भनेर ऋग्वेदमा भनिएको छ । ज्ञान मात्र लिएर हुन्न प्रयत्नशील पनि हुनुपर्छ भनेर अथर्ववेदमा ‘सहो रुरोह रोहितः’ भनिएको छ । पाएको ज्ञानको सदुपयोग गरेर उन्नति गर्नु अवनति हुने कार्य नगर्नु भनेर अथर्ववेदमा नै ‘उद्यानं ते पुरुष नावयानम्’ भनिएको छ । ‘रमन्त्यां पुण्या लक्ष्मीः’ (इमानदारीपूर्वक आर्जन गरेको धन दिगो हुन्छ) भनेर अथर्ववेदले बताएको छ ।

अन्त्यमा, दशैंको सन्दर्भमा सङ्क्षिप्त रूपमा गरिएको आध्यात्मिक अर्थ चिन्तनको सिलसिलालाई यही टुङ्गोमा पुर्‍याउँदै तैत्तरिय उपनिषद्को ’ॐ सह ना भवतु सह नौ भुनक्तु सहविर्यं करवावहै, तेजस्वीनावधीतमस्तु मा विदिषावहै । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः’ श्लोकसँगै समस्त पाठक वर्गलाई दशैंको मङ्गलमय शुभकामना अर्पण गर्छु ।

२०७५ आश्विन २९ अभियान दैनिक

http://www.abhiyan.com.np/?p=286601