शेयरबजार : पार्क एट योर ओन रिस्क

शेयरबजारमा हुने मूल्यको उतारचढाव नै कमाउने र गुमाउने बिन्दु हो । कम्पनीका शेयर मूल्य स्वाभाविक वा अस्वाभाविक छुट्टयाउन नसकेमा गुमाउन बेर लाग्दैन । शेयरबजारमा प्राप्त हुने पूँजीगत लाभ सांयोगिक भएकोले लिनसक्ने खुबी हुनुपर्छ । शेयरबजारबाट हुने नाफा वा घाटा व्यक्तिगत हुने हुँदा साधुसन्तले जस्तो सत्यबचन कसैले पनि बोल्दैन । शेयरबजारमा अलिकति छलछाम र जालझेललाई स्वाभाविक नै मानिन्छ । तर, बढी नै हुन् लाग्यो भने त्यसलाई नियन्त्रण (निषेधै गर्न सकिन्न) र त्यस्ता व्यवहार गर्नेलाई आर्थिक अपराधमा दोषी ठहर गर्नुपर्छ र गरिन्छ ।

अस्वाभाविक र अन्डरभ्यालु    

                                  

पछिल्लोपटक नेपालको शेयरबजारमा अस्वाभाविकरुपमा कारोबार रकम र मूल्यमा बढोत्तरी आएको छ । यसरी बढोत्तरी आउनुलाई चिनमा देखिएको कोरोना भाइरसका कारण चिनियाँ सामान आयात गर्ने रकम र यही बेला बैंकले बचतको ब्याजदर कटौती गरेका कारण शेयरबजारमा आएको भने पनि पुष्टि गर्ने आधार छैन । यति हुँदाहुँदै पनि शेयरबजारमा दिनहुँ नयाँ-नयाँ रेकर्ड कायम थपिएको छ । हुनत शेयरबजारमा कारोबार रकम र सहभागिता बढ्नुलाई अस्वाभाविक भनिहाल्न सकिन्न तर, अस्वाभाविक मूल्य वृद्धिले ल्याउनसक्ने सङ्कट घातक हुनसक्छ । अहिले देखिएको केही कम्पनीको मूल्य वृद्धिको ‘टेक्ने र समाउने’ आधार केही पनि छैन । केही कम्पनीको मूल्य वृद्धि स्वाभाविक पनि छ । केही राम्रा भनिएका कम्पनीका शेयर मूल्य ‘अन्डरभ्यालु’ मा कारोबार भएको देख्न सकिन्छ र यस्तो अवसर वा अवस्था प्राय: संधै नै देखिन्छ । यस्ता कम्पनीले सामान्यतया पूँजीगत लाभ धेरै दिंदैनन तर, दीर्घकालमा भने पर्याप्त लाभ दिन्छन । सामान्यरुपमा यस्ता कम्पनी चिन्नको लागि व्यवसायियक वृद्धिदर, विगतको नाफा वितरण, सम्भावित व्यवसायिक अवसर, संचित कोष, खुद सम्पत्ति, लगानीमा वार्षिक प्रतिफल र व्यवस्थापकीय नेतृत्व आदि आधार हुन्छन ।

जालसाजीको प्रस्थानविन्दु

शेयरबजारमा लगानी गरेर रातारात धनी बनिने सपना सबैको हुन्छ । फलानोले फलानो कम्पनीको शेयर किनबेच गरेर गाडी घर किनेछ भन्ने सुनेकै भरमा त्यही कम्पनीको शेयेर किनेर गाडी र घर किन्ने सपना हुन्छ । शेयर कारोबारमा लाभ हुँदै नहुने भन्ने हैन तर, त्यसमा ‘संयोग’ र ‘धैर्यता’ को पाटो छ । संयोग भन्दा धैर्यताले राम्रो लाभ दिन्छ । तर, न्यूनतम निश्चित प्रतिफल विनाको कम्पनीमा लगानी गरेर जति धैर्यता देखाए पनि लाभ पाउन सकिन्न । यस्ता कम्पनीमा पनि सांयोगिक लाभको अवसरलाई नकार्न सकिन्न तर, सुनिश्चित हुन्न ।

शेयरबजारमा जालसाजी गरेर रातरात धनी बन्ने खेल सन् १८१४ फ्रेबुअरी २१ तारिख सोमबारको दिन बिहान लण्डन स्टक एक्सचेन्जमा खेलिएको बताइन्छ । नेपोलियन मारिएको झुटो समाचार फैलाएर गरिएको शेयर मूल्य बढाएर बेच्ने खेल केही बेरमै झुटो सावित भयो र बजार पुरानै स्थितिमा फर्किएको थियो । भारतमा हर्षद मेहता र केतन पारेखले गरेको जालसाजीले भने कयौंको सम्पत्ति डढेलोले रुखलाई ‘ठुटा’ पारे झैँ पारेको थियो ।

हर्षद र केतन

भारतमा ठुलै जालसाजी गरेर शेयरबाट लाभ लिएका हर्षद मेहताकै सामिप्यतामा केतन पारेखको उदय भयो । मेहता र पारेखले ‘कर्नरिंग’, ‘सर्कुलर ट्रेडिङ’ र ‘पम्प एण्ड डम्प’ गरेर धेरैलाई कंगाल बनाइदिए । पारेखले सर्कुलर ट्रेडिङ गर्नको लागि आफैले २० वटा भन्दा बढी कम्पनी खोलेका थिए । पारेखले बढी खेलाएका शेयरलाई ‘के–टेन स्टक’ नामकरण गरिएको थियो । सन् १९९७ देखि २००१/२००२ मा डटकम बुम चलिरहेको थियो । खासगरी प्रविधि र दूरसञ्चार क्षेत्रका कम्पनीको शेयरमा बढोत्तरी आइरहेको बेला पारेखले पेन्टाफोर सफ्टवेयरको शेयर भाउ १ सय ७५ बाट २ हजार ७ सय, ग्लोबल टेलिसिष्टमको ८५ बाट ३ हजार १ सय, हिमाचल फ्यूचरिस्टिक कम्युनिकेसन्स लिमिटेडको ४२ बाट २ हजार ३ सय, जीको ७ सय ५० बाट ११ हजार भारतीय रुपैयाँसम्म पुर्याएका थिए । पारेखको शेयर मूल्य बढाउने खेलमा ग्लोबल ट्रष्ट बैंक र माधवपुरा मर्कन्टाइल कोअपरेटिभ बैंक डुबेका थिए । यी दुई बैंक डुब्नुमा पारेख बाहेक बैंकका अधिकारी पनि सामेल थिए । त्यस्तै, हर्षद मेहताले पनि कम्पनीका शेयर बढाउने क्रममा एसिसि सिमेन्टको शेयर भाउ २ सयबाट ९ हजार भारतीय रुपैयाँसम्म पुर्याएको थिए । यी त केही उदाहरण मात्र हुन् यस्ता अन्य कयौं कम्पनीमा यी दुइले खेल्नुसम्म खेलेका थिए ।

कसरी हुन्छ जालसाजी

शेयर बजारमा कुनै एक कम्पनीको शेयर सकेसम्म जम्मा गरिन्छ र त्यसपछि त्यसका बारेमा बढाईचढाई प्रचार गरेर बेच्ने कार्यलाई ‘पम्प एण्ड डम्प’ भनिन्छ । सर्कुलर ट्रेडिङ गर्दा समूहमा गरिन्छ । बाहिरबाट हेर्दा यस्ता कारोबार स्वाभाविक जस्तो देखिन्छ तर, भित्रीरुपमा भने आफू-आफुबीच नै कारोबार भईरहेको हुन्छ । बजारमा माग बढाउनको लागि यस्ता समूह आफू-आफूले कारोबार गरेर शेयर र कारोबार संख्या बढाउँछन्, बाहिरबाट हेर्दा माग र कारोबार बढेको देखिन्छ । अन्य व्यक्ति त्यो शेयर प्रति जबसम्म आकर्षित हुँदैनन् त्यतिबेलासम्म बढाउने कार्य भईरहन्छ । समूहभन्दा बाहिरबाट त्यसको माग आउन थालेपछि एकैपटक वा मौका हेरेर सबै शेयर डम्प गरेर (बेचेर) बाहिरीन्छन र बजारमा शेयर छरपष्ट भेटिन थाल्छ । त्यतिबेला त्यस्ता शेयर किन्नेभन्दा बेच्ने बढी भेटिन्छन र मूल्यमा गिरावट शूरु भएर पुरानै स्थितिमा फर्किन्छ । बिक्रेताको चाप बढेपछि त्यहि शेयर पुन: तिनै समूहले लिएर फेरी अर्को सर्कुलर ट्रेडिङको तानाबाना बुन्न शुरु गर्न सक्छन वा त्यसलाई छोडेर अर्को कुनै कम्पनीमा छिरिसकेका हुन्छन् ।

शेयरबजारमा लागेर छिटो नाफा कमाउन खोज्ने व्यक्ति पारेख जस्ताले थापेको जालमा माछा परे जस्तै पर्नु नियति हुन्छ । खोला-नदीमा माछाका लागि प्रशस्त आहार भए पनि खोज्ने झन्झट लिनुभन्दा मुखैमा आइपुगेको टिप्न खोज्दा बल्छीमा पर्छ । शेयरमा लगानी गर्दा हुने लाभ भनेको यसले दिने वार्षिक प्रतिफल हो तर, बढ्यो-बढ्यो अब किनेर बेचिहाल्छु पैसा मुठ्याईहाल्छु भन्दा माछा जस्तै बल्छीमा परिन्छ । शेयरबजारमा देखिएको पछिल्लो गतिविधि र केही कम्पनीको मूल्यमा देखिएको अस्वाभाविक वृद्धि ‘पम्प एण्ड डम्प’ नहोला भन्न सकिन्न ।

नियमकीय दायित्व

‘कर्नरिंग’ र ‘सर्कुलर ट्रेडिङ’ कारोबार हो वा हैन त्यसको निगरानी राख्ने काम बजार संचालक (नेपाल स्टक एक्सचेन्ज) र धितोपत्र बोर्डको हो तर, नियमकमा यो ज्ञान वा क्षमता छ/छैन अहिलेसम्म देखिएको छैन । कम्पनीले त्रैमासिक विवरणमा प्रतिशेयर आम्दानी, मूल्य आम्दानी अनुपात गलत प्रकाशन गर्दा यसलाई पनि जालसाजीको अर्को रुप बनाउन सक्ने सम्भावना हुन्छ । नेपाल फाइनान्सियल रिपोर्टिंग स्ट्याण्डर्ड (एनएफआरएस) विधि अनुसार हुने लेखापरीक्षणमा सम्पति पुनर्मूल्यांकनबाट सिर्जित कोष र वास्तविक नगदमा आधारित कोष अनुसारको दुइवटा नेटवर्थ देखाउनुपर्नेमा सबैलाई एकै ठाउँमा राखेर देखाउने कार्य भईरहेको छ । यसले कम्पनीसँग प्रशस्त रकम छ अर्को वर्ष लाभांश टन्न दिन्छ भन्ने भ्रम सिर्जना गराएर जालसाजी कारोबार गर्नेको लागि राम्रो अस्त्र बनेको छ ।

कम्पनीको आम्दानीको स्रोत पनि लगानीका लागि महत्वपूर्ण पाटो हुन्छ । कम्पनीले कहिलेकाही गैरव्यवसायिक सम्पत्ति बेचेर वा कुनै आकस्मिक लाभ (जलविद्युत कम्पनीले पाएको पोष्टेड रेटको भुक्तानी) प्राप्त गरी कुनै त्रैमासिकमा बढी आम्दानी देखाएर सोही अनुपातमा वार्षिकीकरण गरेका हुन्छन । यस्ता कुरा कम्पनीले घोषणा नगर्दा जालसाजी गर्नेको लागि अर्को राम्रो ‘चारा’ बन्छ । जलविद्युत कम्पनीले आम्दानीलाई वार्षिकीकरण गरेर सार्वजनिक गर्ने प्रतिवेदन पनि जालसाजीको अर्को चारा हो ।

अन्तमा, सबै कुरा नियमकले मात्र गरिदेला र बसिबसि खाउँला भन्ने सोचले मात्र लगानी हुन्न । नियमक गोठालो मात्र हो, सबै पशुको पछि लाग्न सक्दैन । लगानीकर्ताले अलिकति समय त्रैमासिक तथा वार्षिक प्रतिवेदन र अन्य सन्दर्भ सामग्रीको अध्ययनमा खर्च गर्नुपर्छ । ‘पार्क एट योर ओन रिस्क’ भने जस्तै जोखिम, नाफा वा घाटाको नियमन आफैले गर्नुपर्छ ।

२७ फागुन २०७६, आर्थिक अभियान दैनिक