शेयरबजारबाट हराएका कम्पनीको खोजी

 जिम्मेवार को को हुन्छन ?  

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेड (नेप्से) मा २ सय १५ वटा कम्पनी सूचीकरण भएका छन् (नेप्से, २०७७ माघ १४) नेप्सेले उल्लेख गरेका कम्पनीको सङ्ख्या मध्ये १७ वटा कम्पनीको अवस्था के छ भन्ने विषयमा नेप्से आफैँ पनि बेखवर छ l १० वर्षभन्दा पहिला नेपाल धितोपत्र बोर्डका तत्कालिन अध्यक्ष डा. चिरन्जीवी नेपालले हराएका कम्पनी खोजी गर्ने बताए पनि उनी बोर्डबाट बाहिरिएसँगै खोजीको कुरा पनि हराएको छ l बोर्डलाई दैनिक कारोबार भईरहेका कम्पनीको पनि खबर भए झैँ देखिन्न भन्ने कुरा त्रैमासिक विवरण प्रकाशित नगर्ने कम्पनीलाई ‘स्पष्टीकरण सोधेका छौँ’ भनेर पन्छिएबाटै देख्न सकिन्छ l त्रैमासिक विवरण प्रकाशन गर्न नलगाउने बोर्ड बेलाबेलामा ‘वित्तीय विवरण’ हेरेर लगानी गर्न उपदेश दिन बिर्संदैन l  

कति कुन कुन हराए ?

नेप्सेले साप्ताहिक प्रतिवेदनमा सूचीकृत भनेर देखाएका मध्ये १७ वटा कम्पनीको कारोबार नभएको वर्षौं बितेको छ l यस मध्येको श्रीराम सुगर मिल्सको २०७७ साउनदेखि कारोबार बन्द छ l यसबाहेकका कम्पनीको अन्तिम कारोबार कहिले भएको थियो भन्ने अभिलेख पनि भेटिन गाह्रो छ l हराएका कम्पनीमा उत्पादन तथा प्रशोधन समूहका १३, एउटा होटल, २ वटा व्यापार कम्पनी र एउटा अन्य समूहमा सूचीकृत कम्पनी परेका छन् l हराएको भनिए पनि याक एण्ड यती होटल संचालनमै रहेको छ l सूचीकरण मात्रै खारेज भएको हो भने सूचीकृतको सूचीमा देखाइनुको औचित्य कतै खुल्दैन l नेप्सेको वेवसाइट अनुसार झन्डै २ अर्व रुपैयाँ चुक्ता पूँजी बराबरका कम्पनी हराएका छन् l

 

क्र.सं.	कम्पनी	पूँजी	क्षेत्र
१	श्री भृकुटी पल्प एण्ड पेपर लि.	३५,००,००,०००	उत्पादन तथा प्रशोधन
२	श्रीराम सुगर मिल्स लि.	३०,४५,९९,०००
३	गोरखकाली रवर उद्योग लि.	२८,७५,०५,०००
४	हरिसिद्धि ब्रिक एण्ड टायल्स लि.	१८,६५,००,०००
५	रघुपति जुट मिल्स लि.	१८,०६,९६,६००
६	बुटवल स्पिनिङ मिल्स लि.	१३,०६,६९,६००
७	ज्योति स्पिनिङ मिल्स लि.	१२,७०,२८,८००
८	अरुण वनस्पति उद्योग लि.	५,५०,३४,३००
९	नेपाल बिटुमिन एण्ड ब्यारेल उद्योग लि.	२,१०,६८,०००
१०	फ्ल्युर हिमालयन लि.	१,९६,५७,६५०
११	विराट शू लि.	१,६५,००,०००
१२	नेपाल वनस्पति घिऊ उद्योग लि.	१,०१,२५,०००
१३	नेपाल खाद्य उद्योग लि.	९०,००,०००
१४	नेपाल ट्रेडिङ लि.	२५,००,०००	व्यापार
१५	नेपाल वेफफेयर कम्पनी लि.	२०,५०,०००
१६	याक एण्ड यती होटेल लि.	२२,०९,२०,८००	होटल
१७	नेपाल फिल्म डेभलपमेन्ट कम्पनी लि.	४,९१,२८,५००	अन्य
जम्मा		१,९७,२९,८३,२५०

 जिम्मेवार को को ?

सूचीकरणमा रहेका कम्पनी लामोसमयसम्म कारोबारमा देखिन्न भने त्यसको खोजीमा ककसको भूमिका के र कस्तो हुन्छ प्रचलित कानुनी व्यवस्थाको आधारमा संक्षेपमा चर्चा गरिएको छ l

 

१.       बजार संचालक - सूचीकृत कम्पनीले अनुपालनाका शर्त उल्लंघन गरेमा बजार संचालकले कारवाहीको प्रक्रिया अघि बढाउँछ l धितोपत्र सूचीकरण विनियमावली, २०७५ को विनियम १६ अनुसार सूचीकरण स्थगन हुन्छ l स्थगन हुनुको कारणमा (क) वार्षिक सूचीकरण शुल्क नबुझाएमा, (ख) कारोबार तथा मूल्यसँग सम्बन्धित संवेदनशील सूचना तथा जानकारी समयमा पेश नगरेमा, (ग) गलत सूचना दिएमा वा पटकपटक सूचना परिवर्तन गरेमा र (घ) वार्षिक तथा अर्धवार्षिक प्रतिवेदन समयमा पेश नगरेमा रहेका छन् l धितोपत्र सूचीकरण तथा कारोबार नियमावली, २०७५ को नियम ८ मा उल्लेखित (क) विशेष साधारणसभा सम्पन्न गरेको, (ख) सभामा उपस्थित भएका शेयरधनीमध्ये कम्तीमा ९० प्रतिशत शेयरधनीको प्रतिनिधित्व हुने गरी सूचीकरणको स्वेच्छिक खारेजी गर्ने निर्णयमा सहमति भएको, (ग) खण्ड (क) बमोजिमको सभामा उपस्थित भई सूचीकरणको स्वेच्छिक खारेजीमा असहमति जनाएका शेयरधनीको शेयर कम्पनीका सञ्चालकले खरिद गरीलिने सम्बन्धमा खरिद मूल्य तथा खरिद गर्ने प्रकृया सम्बन्धी निर्णय भएको, (घ) खण्ड (क) बमोजिमको सभामा उपस्थित नभएका शेयरधनीका धितोपत्रमध्ये कम्तीमा ५१ प्रतिशत धितोपत्र सञ्चालकले खरिद गरेको र (ङ) सम्पत्ति तथा दायित्वको ड्यू डिलिजेन्स अडिट भएको प्रक्रिया पूरा गरेका कम्पनीको सूचीकरण खारेज हुन्छ l  

 

२.     धितोपत्र बोर्ड - बोर्डलाई सूचीकृत कम्पनीको गतिविधि नियमन गर्ने विषयमा धितोपत्रसम्बन्धि ऐन, २०६३ ले विशेषाधिकार दिएको छ l ऐनको दफा ९०(१)(क) मा धितोपत्र सार्वजनिक निर्गमन गरेका कम्पनीले प्रचलित कानून बमोजिम बोलाउनुपर्ने साधारणसभा निर्धारित समयभित्र नबोलाएमा बोलाउन आदेश दिने, ९०(१)(च) मा धितोपत्र निर्गमन गरेका कम्पनीले पेश गरेको आर्थिक विवरण तथा वित्तीय प्रतिवेदन आवश्यकता अनुसार लेखा विशेषज्ञबाट पुनरावलोकन वा जाँचबुझ गराउने र ९०(१)(ट) मा सूचीकृत कम्पनीले समयमै लेखापरीक्षण नगराएमा वा अन्य कुनै कारणले लेखापरीक्षक नियुक्त हुन नसकेमा हिसाब, किताब, नगदी, जिन्सी सम्पत्ति समेतको जाँचबुझ गर्नका लागि लेखापरीक्षकको नियुक्ति गर्ने विशेष अधिकार दिएको छ l

 

३.          कम्पनी रजिष्ट्रार कार्यालय - कम्पनी ऐन, २०६३ दफा ७६ मा पब्लिक कम्पनीले कारोबार शुरु गर्ने इजाजत पाएको १ वर्षभित्र प्रथम साधारणसभा र त्यसपछि हरेक वर्ष आर्थिक वर्ष पुरा भएको ६ महिनाभित्र वार्षिक साधारणसभा गर्नुपर्ने र म्याद नाघेको ३ महिना (चैतमसान्तसम्म) भित्र पनि  साधारणसभा नबोलाएमा रजिष्ट्रार कार्यालयले बोलाउन निर्देशन दिनसक्ने व्यवस्था छ l दफा ८२(२) मा लेखापरीक्षकले कुनै कैफियत औल्याई संचालक समितिलाई विशेष साधारणसभा बोलाउन गरेको अनुरोधलाई वेवास्ता गरेको जनाई रजिष्ट्रार कार्यालयमा निवेदन दिएको अवस्थामा पनि रजिष्ट्रारले सभा बोलाईदिनुपर्ने व्यवस्था छ l 

 

४.    शेयरधनी - सभा गर्ने म्याद नाघेको ३ महिना (चैतमसान्तसम्म) भित्र पनि वार्षिक साधारणसभा नबोलाएमा रजिष्ट्रार कार्यालयले बोलाउन दिएको निर्देशन अनुरुप ३ महिनाभित्र (असारसम्म) पनि साधारणसभा नबोलाएमा सो कुरा खुलाई कुनै शेयरधनीले अदालतमा निवेदन दिन सक्नेछ । त्यस्तो निवेदन दिएमा अदालतले वार्षिक साधारणसभा गर्न लगाउन वा अन्य उपयुक्त आदेश जारी गर्न सक्नेछ । दफा ८२(३) चुक्ता पुँजीको कम्तीमा १० प्रतिशत शेयर लिने शेयरधनीहरु वा शेयरधनीको जम्मा सङ्ख्याको कम्तीमा २५ प्रतिशत शेयरधनीले कारण खुलाई विशेष साधारणसभा बोलाउन कम्पनीको रजिष्टर्ड कार्यालयमा निवेदन दिई माग गर्न सक्छन l यसरी माग हुनासाथ सञ्चालक समितिले बढीमा ३० दिनभित्र सभा बस्ने गरी विशेष साधारणसभा बोलाउनु पर्नेछ । सञ्चालक समितिले विशेष साधारणसभा नबोलाएमा सम्बन्धित शेयरधनीले सो कुरा खुलाई कम्पनी रजिष्ट्रार कार्यालयमा उजूरी गर्नसक्ने यस्तो उजूरी परेमा रजिष्ट्रारले त्यस्तो सभा बोलाई दिनसक्ने व्यवस्था छ ।

 

उल्लेखित १७ वटा कम्पनीले धितोपत्र सूचीकरण तथा कारोबार नियमावली, २०७५ को नियम ८ को प्रक्रिया पुर्याएर सूचीकरण खारेज गरेको देखिन्न l परिस्थिति हेर्दा धितोपत्र सूचीकरण विनियमावली, २०७५ को विनियम १६ अनुसार स्थगन मात्र भएको देखिएको हुँदा कतिन्जेलसम्म यसरी स्थगन गरेर राख्ने हो ? बजार संचालक नेप्से र शेयरबजारको तालुकी अड्डा बोर्डले यथाशीघ्र श्वेतपत्र जारी गर्नुपर्ने टड्कारो आवश्यकता देखिन्छ l बोर्डले आजसम्म पनि (सम्भवत) उपयोग नगरेको विशेषाधिकारको उपयोग गर्नुपपर्छ l १७ वटा मात्र हैन हालसम्म सूचीकरणमा आएर हराएका कतिवटा खारेजीमा गए, कतिवटाको सूचीकरण खारेज भयो र अरु कम्पनी कुन अवस्थामा छन् त्यसको पनि विस्तृत जानकारी दिनुपर्छ l बोर्डले विशेषाधिकारको उपयोग नगरेकोले लगानी संरक्षण गराई माग्न विशेषाधिकार उपयोग गर्न परमादेश जारी गराउन शेयरधनी अदालतसम्म पुग्नुपर्ने अवस्था आईसकेको छ l  

  २० माघ २०७७, आर्थिक अभियान दैनिक 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/381476

शेयरको अङ्कित मूल्य

नियमन हैन नियन्त्रणमुखी कानुन

नेपालमा कुनै पनि कम्पनीले १ सय रुपैयाँ अङ्कित मूल्य राखेर शेयर जारी गर्ने गरेको अभ्यासले शेयरको अङ्कित मूल्य जहिले पनि १ सय रुपैयाँ नै हुँदोरहेछ भन्ने छाप बसिसकेको छ l नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकृत सोल्टी होटेलको शेयरको अङ्कित मूल्य १० रुपैयाँ हो भन्ने कुरा थाहै नभएको अवस्था पनि छ l यस्तो दुईवटा अवस्था देखिएको नेपालको शेयरबजारमा नेप्सेमै सूचीकृत नेपाल लाईफ इन्स्योरेन्स कम्पनी लिमिटेडले शेयरको अङ्कित मूल्य घटाउने प्रस्ताव ल्याएपछि अनौठो माहोल जस्तै बनेको छ l अन्यत्र अभ्यास भईरहेको यस्तो व्यवस्था खासै नौलो नहुनुपर्ने भए पनि यसको विषयमा कौतुहलता बढ्दै गएको छ l शेयर विभाजनबाट थप शेयर (बोनस) नै प्राप्त हुने जस्तै ठानिएको छ l

बोनस र विभाजन

अङ्कित मूल्य कति कायम गर्ने भन्ने कुरा सिद्धान्तत कम्पनीले निर्णय गर्छ l नेपालको सन्दर्भमा शेयरको अङ्कित मूल्य कम्पनी ऐन, २०६३ ले तोकेको छ l सम्भवत नेपाल बाहेकका देशमा शेयरको अङ्कित मूल्य तोक्ने अधिकार कम्पनीलाई नै छ l खासगरी सूचीकृत कम्पनीले बेलाबेलामा अङ्कित मूल्य घटाउन (शेयर विभाजन गरेर) र बढाउन (एकीकरण गरेर) पनि सक्छन l शेयर विभाजन गर्दा शेयर कित्ता बढे पनि बोनस शेयर जस्तो हैन l विभाजनलाई पनि बोनस शेयर जस्तै बुझिएको सन्दर्भमा यी दुई बीचको मूलभूत अन्तरलाई विषयगतरुपमा तालिकामा तुलना गरिएको छ l  

 

आधार	बोनस	विभाजन
अर्थ	कम्पनीको नाफालाई पूँजीकृत गरिन्छ l	कायम शेयरलाई विभिन्न टुक्रामा विभाजन गरिन्छ l
दृष्टान्त	कायम रहेको पूँजीमा १० प्रतिशत वा १० बराबर १ शेयर (१:१०) घोषणा गर्छ l	कायम शेयरलाई टुक्रा पारेर १ बराबर १ (१:१) घोषणा गर्छ l
उद्देश्य	आर्जित नाफा वितरण नगरी पूँजीकृत गर्नु l	शेयर संख्या वृद्धि गरी तरलता बढाउनु l
अङ्कित मूल्य	परिवर्तन हुँदैन l	परिवर्तन हुन्छ l
शेयर पूँजी	कायम पूँजीमा जति अनुपातमा बोनस जारी गरिन्छ सोही अनुपातमा पूँजी वृद्धि हुन्छ l १ अर्ब रुपैयाँ पूँजी छ भने १० प्रतिशत बोनस जारी गरेमा पूँजी १ अर्ब १० करोड रुपैयाँ हुन्छ l	शेयर पूँजी वृद्धि हुन्न l कित्ता मात्र बढ्छ l अङ्कित मूल्य १ सय रुपैयाँलाई घटाएर ५० रुपैयाँ कायम गरेमा शेयर संख्या दोब्बर हुन्छ l
संचित नाफा	संचित नाफा पूँजीकृत हुने हुँदा कमि आउँछ l	शेयर संख्या मात्र बढ्ने हुँदा संचित नाफा घट्दैन l
लाभग्राही	कायम शेयरधनीले मात्र पाउँछन l	शेयरको आपूर्ति बढ्दा मूल्यमा आउने कमीले सहज किन्न सक्ने वातावरण बन्छ l
आम्दानी	बोनस शेयरले पूँजी वृद्धि हुने हुँदा बढेको पूँजीको अनुपातमा आम्दानी गर्न थप कसरत गर्नपर्छ	विभाजनले पूँजी नबढ्ने हुँदा साविकको आम्दानी बढाउने बाहेक थप आम्दानी बढाउने कसरत गर्न पर्दैन l

विभाजनको अन्तर्य

विभाजनलाई आफ्नो शेयर बढीभन्दा बढीले सहज किन्न सकुन भन्ने सतही कारण देखाए पनि घुमाउरो पाराले मूल्य कम जस्तो देखाएर बजार मूल्य बढाउने स्वार्थ हुन्छ l शेयर टुक्रा पार्दा वास्तवमै मूल्य कम भएको हुन्न l प्रतिष्पर्धा बढ्दा पहिलेकै अनुपातमा आम्दानी गर्न सकिन्न र शेयर मूल्य घट्छ भन्ने लागेमा शेयरलाई स-साना टुक्रा पारेर मूल्यलाई अड्याएर राख्ने मनसाय हुन्छ l शेयर टुक्रा पार्ने वित्तिकै मूल्य बढ्छ भन्ने जरुरी छैन l भारतकै उदाहरण हेर्ने हो भने विगत २५ वर्षमा सर्वाधिक पूँजीकरण भएका २० मध्ये १७ वटा कम्पनीले शेयर विभाजन गरेका थिए l सन् २००० मा हिन्दुस्तान लिभर, आईशर र इन्फोसिसले, २०१४ मा आईसीआईसीआई बैंक,  २०११ मा टाइटन, २००९ मा भारती एयरटेल र २००५ मा आईटीसी कम्पनीले यस्तै कदम उठाए पनि परिणाम सोचे जस्तो आएन l शेयरको मूल्यमा अधिक गिरावट आई निश्चित मूल्यभन्दा तल झरेमा त्यस्ता कम्पनीलाई एक्सचेन्जले सूचीकरणबाट हटाउने हुँदा शेयरलाई एकीकरण पनि गर्ने गर्छन l कम्पनीले १ बाट १० शेयर बनाएको जस्तै ठिक उल्टो १० बाट १ शेयर पनि बनाउन सक्छन l

नियन्त्रणमुखी कानुन  

नेपालमा कम्पनीको गतिविधिमा कानुनले नियन्त्रण गरेको छ l कम्पनीको शेयरको अङ्कित मूल्य कति कायम गर्ने भन्ने कुरा कम्पनीको स्वविवेकीय अधिकारमा छाड्नुपर्नेमा ऐन (कम्पनी) ले नै यति नै हुनुपर्छ भनेर तोकिदिएको छ l यसले गर्दा कम्पनी आफ्नो शेयरको अङ्कित मूल्य तोक्न स्वतन्त्र छैनन् l कम्पनी ऐन मात्र हैन, धितोपत्रसम्बन्धी कानुनमा समेत अङ्कित मूल्य यति हुनुपर्छ भनेर तोकिएको छ l धितोपत्र दर्ता तथा निर्गमन (निष्कासन) नियमावली, २०७३ नियम ४२(१) मा साधारणतया धितोपत्रको अंकित मूल्य शेयरको हकमा प्रति इकाई १ सय रुपैयाँ, डिवेञ्चरको हकमा प्रतिइकाई १ हजार रुपैयाँ र सामूहिक लगानी योजना वा एकाङ्क अन्तर्गतको धितोपत्रको हकमा प्रतिइकाई १० रुपैयाँ हुनेछ र ४२(२) उपनियम (१) मा उल्लेख भएदेखि बाहेक अन्य धितोपत्रको अंकित मूल्य धितोपत्रको प्रकृति र संख्याको आधारमा बोर्डले समयसमयमा तोके बमोजिम हुनेछ भनेर नियन्त्रणमा राखेको छ l कम्पनी ऐनको दफा २७ आफैँमा नियन्त्रणमुखी नै छ l दफा २७(२) मा पब्लिक कम्पनीको शेयरको अङ्कित मूल्य प्रति शेयर ५० रुपैयाँ वा १० अङ्कले भाग जाने सोभन्दा बढी अङ्कले हुनआउने गरी प्रबन्धपत्र तथा नियमावलीमा व्यवस्था भए बमोजिमको रकम बराबर हुनेछ भनेर नियन्त्रणमा लिएको छ l यो व्यवस्थाले अङ्कित मूल्य ५०, ६०, ७०, ८०, ९०, १००, ११०, १२० रुपैयाँभन्दा बढी पनि हुनसक्ने तर, १० ,२०, ३०, ४० रुपैयाँ हुननसक्ने अर्थ दिन्छ l ५० रुपैयाँभन्दा माथि हुनसक्ने र ५० रुपैयाँभन्दा तल हुननसक्ने आधार र कारण कहिँ कतै खुल्दैन l ऐनले दफा २७(१) मा प्राइभेट कम्पनीको शेयरको अङ्कित मूल्य नियमावलीमा तोकेबमोजिम हुनेछ भनेर आफैले अङ्कित मूल्य तोक्नसक्ने सर्वाधिकार दिएको छ l पब्लिक र प्राइभेट दुवै कम्पनी भए पनि पब्लिक कम्पनीलाई नियन्त्रणमा लिएको छ l ऐनभन्दा पनि १० कदम अघि बढेर धितोपत्र दर्ता तथा निर्गमन (निष्कासन) नियमावली, २०७३ ले शेयरको अङ्कित मूल्य १ सय रुपैयाँभन्दा बढी वा घटी हुनैसक्दैन भनेर ‘ढुङ्गाकै अक्षर’ जस्तो बनाईदिएको छ l  

 

त्यस्तै, नेप्सेले बनाएको धितोपत्र कारोबार संचालन विनियमावली, २०७५ को विनियम ५ ले कारोबार इकाईको बारेमा गरेको व्यवस्थाले नेपालमा शेयर विभाजन कार्यरुपमा जानसक्दैन भन्ने पुष्टि गर्छ l उक्त विनियममा अंकित मूल्य १० र १ सय रुपैयाँ भएमा कारोबार इकाई  (लट) क्रमशः १ सय र १० हुनुपर्ने व्यवस्था गरेको छ l यो भन्दा तलको इकाई अडलट हुने व्यवस्था छ l कुनै पनि कम्पनीले अङ्कित मूल्य घटाएमा कारोबार इकाई पनि बढ्दै जाने देखिएको हुँदा नेपालमा शेयर विभाजन कार्य त्यति सफल हुने देखिन्न l विद्यमान कानुनी व्यवस्थालाई सुधार गरेर नियन्त्रणमुखीबाट नियमनमुखी नबनाएसम्म स्वचालित र स्वफूर्त हुने देखिन्न l

२३ माघ २०७७, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/381071

टीएमएसमा भएका शेयरबजारका उपकरण

कहिले आउलान् व्यवहारमा

नेपालमा स्वचालित विद्युतीय प्रणाली (अनलाइन) मार्फत शेयर करोबार हुनथालेको २ वर्ष नाघेको छ । २ वर्षको अवधिमा अनलाइनमार्फत कारोबार गर्नेको संख्या पनि ह्वात्तै बढेको छ । गतवर्ष फैलिएको कोरोना त्रासदीपश्चात् मानिसबीच दूरी बढेपछि अनलाइन लिने क्रमले तीव्रता पाएको हो । अहिले दलाल कार्यालयमा पुगेर आदेश (खरीद र विक्री) दिनेको संख्या छँदै छैन जत्तिकै अवस्थामा पुगेको छ । अनलाइन प्रणालीमा आबद्ध भएपछि प्रणालीमा देखिएका वित्तीय उपकरणका नामले अन्य वित्तीय उपकरण पनि हुँदा रहेछन् भन्ने जानकारी पाएको जस्तो पनि देखिएको छ । अनलाइन प्रणालीको टीएमएस (ट्रेड म्यानेजमेन्ट सिस्टम) मा देखिएका वित्तीय उपकरणको संक्षिप्त नामको विस्तृत अर्थ र यी उपकरणको बारेमा परिचय गराउने प्रयास यस आलेखमा गरिएको छ ।

टीएमएस र उपकरण

अनलाइन कारोबार गर्न टीएमएस (ट्रेड म्यानेजमेन्ट सिस्टम) मा छिरेपछि गृहपृष्ठको देब्रेतर्फ देखिने विभिन्न शीर्षकमध्येको आदेश व्यवस्थापन (अर्डर म्यानेजमेन्ट) खोलेपछि आदेश (खरीद वा विक्री) भन्ने विकल्प देखिन्छ । यसमा प्रवेश गरेपछि सबैभन्दा माथि लहरै कन्टिन्युअस (११ देखि ३ बजेसम्म), प्रि-ओपन (१०:३० देखि १०:४५ बजेसम्म), अडलट (११ देखि ३ बजेसम्म) र स्पेशल प्री-ओपन (१०:३० देखि १०:४५ बजेसम्म) देखिन्छ । प्रारम्भिक सूचीकरण भइसकेको हरेक कम्पनीका लागि त्यस दिन कारोबार खोल्नको र विशेष प्रारम्भिक नवसूचीकृत कम्पनीका लागि पहिलो कारोबार मूल्य तय गर्नु हो । १० कित्ताभन्दा कम शेयर कारोबार गर्न अडलट विशेष व्यवस्था हो । त्यसैको तलमुनि रहेको उपकरण प्रकार (आईएनएसटी टाइप) रोजेर आदेश प्रविष्ट गर्नुपर्छ । यसमा विभिन्न वित्तीय उपकरणको संक्षिप्त रूप दिइएको छ । उपकरण छनोट गरेपछि त्यसको मूल्य कति राख्ने त्यसका लागि ‘लिमिट’ र ‘मार्केट’ भन्ने दुईओटा विकल्प छन् । लिमिट भन्ने विकल्प स्थायी रूपमा रहन्छ । यसको अर्थ तत् क्षण तोकिएको मूल्यान्तरमा आफैले मूल्य प्रविष्ट गर्नुपर्छ । सर्वाधिक लगानीकर्ताले रोज्ने यो (लिमिट) प्रचलित विधि हो । तोकिएको मूल्यान्तर आफैले प्रविष्टि नगरी ‘मार्केट’ मा पनि राख्न सकिन्छ । यसको अर्थ बजारमा जति मूल्य चलिरहेको छ त्यतिमा नै आदेश कार्यान्वयन (खरीद वा विक्री) हुन्छ । आईएनएसटी टाइपमा देखिएका र नदेखिका वित्तीय उपकरणबारे र नेपालमा कुनकुन प्रचलनमा छन्, संक्षेपमा उल्लेख गरिएको छ ।

१. इक्विटी (इक्यू) : नेपालमा सर्वाधिक प्रचलित उपकरण यही हो । सामान्य बोलीचाली बोलिने शेयर यही हो । यस्ता शेयर अग्राधिकार र साधारण गरी दुई प्रकारका हुन्छन् । नेपालमा अग्राधिकार शेयर प्रचलनमै छैन भन्दा हुने स्थिति छ । साधारण शेयरको परिभाषाभित्र सर्वसाधारणलाई जारी गरिएको शेयर मात्र होइन, संस्थापकले धारण गरेको शेयरलाई पनि जनाउँछ । टीएमएसमा कारोबार गर्दा इक्यू रोजेपछि मात्र सूचीकृत कम्पनीको स्टक सङ्केत (जस्तै : नेपाल बैंक लिमिटेडको स्टक संकेत एनबीएल) देखापर्छ । यो (इक्यू) टीएमएसमा स्थायी रूपमा देखिन्छ ।

 

२. बोन्ड (बीओ) : नेपालमा यो उपकरण प्रचलनमा छैन भन्दा पनि हुन्छ । यो कम्पनीले लिएको ऋण पूँजी र डिवेन्चर जस्तै हो । यसमा कम ब्याज पाइन्छ र पूर्ण सुरक्षित हुन्छ । सरकारी ऋणपत्रलाई यो श्रेणीमा राख्न सकिन्छ । कम्पनीले यस्ता उपकरण जारी गरेका छैनन् ।

 

३. म्युचुअल फन्ड (एमएफ) : यो इक्यूपछिको अर्को सर्वाधिक प्रचलित उपकरण हो । यस्ता फन्ड निश्चित अवधिका हुन्छन् । समय पूरा भएपछि खारेजीमा जान्छन् । यस्ता फन्ड खुला र बन्दमुखी गरी दुई प्रकारका हुन्छन् । हाल १७ बन्दमुखी दुईओटा खुलामुखी फन्ड सञ्चालनमा छन् । खुलामुखी फन्डका एकाइ स्टक एक्सचेन्जमा कारोबार हुँदैन ।
 
४. एनसीडी (नन कन्भर्टीएबल डिवेन्चर) - यो उपकरण इक्यू र एमएफपछिको सर्वाधिक प्रचलनमा आउनसक्ने देखिएको छ । सामान्य बोलीचालीमा यसलाई डिवेन्चर मात्र भनिन्छ । यो कहिले पनि साधारण शेयरमा परिवर्तन हुँदैन । निश्चित अवधिका लागि जारी गरिन्छ र वार्षिक वा अर्धवार्षिक रूपमा निश्चित ब्याज प्राप्त हुन्छ । यो बोन्ड जस्तै भए पनि यसलाई पूर्ण सुरक्षित मानिँदैन । अहिले बैंकले जारी गरेको डिवेन्चर यही हो । अवधि समाप्त भएपछि मूल रकम फिर्ता पाइन्छ । यसलाई शेयरसरह धितोबन्धक राख्न सकिन्छ ।

 

५. प्रिफरेन्स शेयर (पीएस) : नेपालमा यसको पनि खासै उपयोग छैन । यसमा पनि निश्चित ब्याज पाइन्छ । एभरेष्ट बैंक लिमिटेडले जारी गरेको यस्तो प्रकारको शेयर ईबीएलसीपी सङ्केतमा नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा कारोबार भइरहेको छ । कृषि विकास बैंक लिमिटेडमा यस्तो शेयर भए पनि नेप्सेमा कारोबार हुँदैन । यस्ता शेयर परिवत्र्य र अपरिवत्र्य, सञ्चित र असञ्चित, फिर्ता हुने र नहुने हुन्छ । कृषि विकास बैंकको फिर्ता नहुने र अपरिवत्र्य हो । एभरेष्ट बैंकको परिवत्र्य हो र क्रमशः साधारण शेयरमा रूपान्तरण हुन्छ । यसलाई अग्राधिकार शेयर भनिन्छ । कम्पनी खारेजीमा गएमा साधारण शेयरधनीभन्दा पहिलो क्रममा रहेर फिर्ता हुनसक्छ । यसलाई कतिपयले संस्थापकले धारण गरेको बढी लाभांश पाइने शेयर भने पनि त्यस्तो होइन ।

 

६. पार्सल्ली कन्भर्टिएबल डिवेन्चर (पीसीडी) : यो डिवेन्चरको अर्को स्वरूप हो । आंशिक रूपमा साधारण शेयरमा परिवर्तन हुन्छ । यस्तो किसिमको उपकरण अहिले नेपालमा जारी भएको छैन । परिवत्र्य भए पनि परिवर्तन नहुन्जेल यसमा पाइने लाभ एनसीडीमा जस्तै हो ।

 

७. फुल्ली कन्भर्टिएबल डिवेन्चर (एफसीडी) : यो पनि डिवेन्चरकै अर्को स्वरूप र निश्चित समयपछि पूर्णरूपमा साधारण शेयरमा रूपान्तरण हुन्छ ।

 

८. वारेन्टस (डब्ल्यूएस) : कम्पनीले कम्पनीको शेयर विशिष्ट मूल्यमा विशेषीकृत समयमा किन्न विशेषीकृत अधिकार दिन्छ । यो लगभग हकप्रद जस्तै भए पनि यसको अवधि २ वर्षसम्मको हुन्छ । यो अवधिमा यसलाई हस्तान्तरण गर्न सकिन्छ तर अधिकारको सृजना गर्दैन । अधिकार सृजना हुन विशिष्ट समय आउनुपर्छ । यस्ता वारेन्टस कभर्ड, एसेट, इक्विटी, बास्केट, इन्डेक्स, डीट्याचेबल, वेडिङ, नेक्ड, क्यास एन्ड शेयर गरी नौ प्रकारका हुन्छन् । इक्विटी वारेन्ट पुट र कल गरी दुई प्रकारको हुन्छ ।

 

यसबाहेक टीएमएसमा उल्लेख नभएको ओएफसीडी (अप्सनल्ली फुल्ली कन्भर्टिएबल डिवेन्चर) पनि एउटा अर्को वित्तीय उपकरण हो । यो इच्छाधीन हुन्छ । धारकले साधारण शेयरमा परिवर्तन गराउन चाहे सबै परिवर्तन हुन्छ नचाहेमा हुँदैन । टीएमएसमा समावेश गरिएका र नगरिएका यस्ता उपकरण कहिले व्यवहारमा आउलान् कुनै अनुमान गर्न सकिँदैन । टीएमएसमा देखिनेबाहेक रियल इस्टेटमा आधारित भूमि लगानी कोष (रियल इस्टेट इन्भेस्टमेन्ट ट्रस्ट) जस्ता उपकरण पनि ल्याएर भूमिको कारोबारबाट प्राप्त हुने लाभमा सबैको पहुँच पुग्ने मात्र होइन, व्यवस्थित बस्ती बसोवासका लागि थप टेवा समेत पुग्ने थियो ।

६ माघ २०७७, आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/380745

 

शेयर कारोबारबारे १० प्रश्न

 शेयर र शेयर कारोबार बारे देशसञ्चार अनलाईनमा गरिएको कुराकानी 

 १) शेयर कारोबार भनेको के हो ?

शेयर कारोबारबारे बुझ्नुअघि  शेयर भनेको के हो ? त्यो पहिला बुझ्नु पर्‍यो। शेयर भनेको कुनै पनि कम्पनीको पुँजीको विभाजित अंश हो। हरेक कम्पनीको पुँजी हुन्छ। पुँजी बिनाको कम्पनी हुँदैन। त्यही पुँजीलाई जुन टुक्रा-टुक्रा पारेर विभाजन गरिन्छ, त्यसलाई नै शेयर भनिन्छ।  शेयर सामान्यतया: दुई प्रकारका हुन्छन।

 १. प्राथमिक शेयर २. द्वितीय शेयर

प्राथमिक शेयर भनेको कम्पनीले सर्वसाधारण समक्ष आइपिओ (इनिसियल पब्लिक अफरिङ) को रुपमा आह्वान गर्छ। ‘तिमी मेरो शेयर भर। मेरो स्थिति यस्तो छ। म यति वर्षमा लाभांश दिन सक्छु, यतिका दरले दिन सक्छु, मेरो योजना यस्तो हो’ भनेर जुन आह्वान गर्छ, त्यस आधारमा आह्वान गरिने आवेदन  चाहिँ प्राथमिक शेयरका लागि हो। त्यसरी जारी भएको शेयरलाई ‘स्टक एक्सचेन्ज’ मा लगेर सूचीकरण गरिन्छ। स्टक एक्सचेन्जबाट खरिद गरिने भनेको द्वितीय शेयर हो। त्यसलाई दोस्रो बजार भनिन्छ। अहिलेका लागि सामान्यतया यो दुईवटा बजारलाई हेर्न सकिन्छ।

२) सर्वसाधारणले ‘आईपीओ’ भन्नाले के बुझ्ने ?

आईपीओ भनेको शेयरको  प्रारम्भिक सार्वजनिक निष्काशन हो। अघि मैले भने निँ, हरेक कम्पनीको पुँजी हुन्छ।  कुल चुक्ता पुँजीको कम्तीमा १० प्रतिशत सर्वसाधारणमा जानुपर्छ भन्ने छ। मानौँ १ अर्ब पुँजी भएको कम्पनी छ र उसले हामी यति प्रतिशत सर्वसाधारणलाई दिन्छौँ भन्यो भने त्यसका लागि उसले आईपीओ आह्वान गर्छ। आईपीओमार्फत आह्वान गरिने एउटा शेयरका लागि जनताले १ सय रुपैयाँ तिर्नुपर्छ। मानौँ त्यो कम्पनीले ३० प्रतिशत सर्वसाधारणलाई दिने भन्यो भने ३० करोड बराबरको ३० लाख कित्ता शेयर जारी गर्छ। त्यसका लागि नियामक निकायले अनुमति दिनुपर्छ। सर्वसाधारणले आईपीओ‌ जारी भएपछि आवेदन दिन्छन्। यही आईपीओमार्फत प्राप्त हुने शेयरलाई प्राथमिक शेयर भनिन्छ।

३) शेयर कारोबार कसरी गरिन्छ  ?

कारोबार गर्ने विभिन्न तरिका छन्।  सबैभन्दा पहिला ब्रोकरकहाँ जानु पर्‍यो। नेपाल स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकरण भइसकेका सबै शेयर कारोबार गराउने माध्यमका रुपमा ब्रोकर अर्थात दलाल हुन्छन्। नेपालमा यसको संख्या  ५० वटा छ। यी ५० वटा दलाल कुन–कुन हुन् भनेर थाहा पाउन नेपाल धितोपत्र बोर्डको वेबसाइट र नेपाल स्टक एक्सचेन्ज दुवैको वेबसाइट हेर्न सकिन्छ। ती ५० वटा मध्ये कुनै एकबाट कारोबार गर्न सकिन्छ। ब्रोकरकहाँ केवाइसी भरेपछि आफ्नो क्लाइन्ट आईडी लिएर त्यहाँबाट करोबार गर्न सकिन्छ । यो एउटा तरिका भयो भने अर्को चाहिँ आफ्नो केवाईसी सबै अपडेट गराएपछि ब्रोकरले  एउटा युनिक कोड दिन्छ। उनीहरुले एउटा अंक दिन्छन्। त्यो अंक शेयर कारोबार गर्ने खाता नम्बर जस्तै हो। त्यो नम्बरबाट मात्रै कारोबार गर्न पाइन्छ। यसबाहेक ब्रोकरकहाँ अनलाइन लिएर घरमै बसिबसी पनि द्वितीय बजारबाट शेयर गरिद विक्री गर्न सकिन्छ। आफूलाई कुन कम्पनीको शेयर किन्न मन छ ? कुन कम्पनीमा रुचि छ ? त्यहाँका आधारमा शेयर खरिद विक्री गर्न सकिन्छ। शेयर बजारमा सूचीकृत हुने  हरेक कम्पनीका सिम्बोल हुन्छन्। ती सिम्बोलबारे जानकारी हुनुपनि आवश्यक छ।

४) शेयर कारोबार सुरु गर्न लागेकालाई के सल्लाह दिनुहुन्छ  ?

यदि शेयर बजारमा आउने हो भने, प्राथमिक बजारबाटै आउनुस्। दोस्रो बजार भनेको विस्तारै सिकिने कुरा हो। प्राथमिक बजारमा आउँदा कुन शेयर खुल्दै छ, कहिले खुल्दैछ भन्ने जानकारी लिन धितोपत्र बोर्डको वेबसाइटबाट थाहा पाउन सकिन्छ। प्राथमिक शेयरका लागि अनिवार्य रुपमा बैंक खाता चाहिन्छ। बैंक खाता आस्बामा आबद्ध भएका बैंकहरुमा खोल्नुपर्छ। सबै बैंक आस्बामा आबद्ध छैनन्।  बैंक खातापछि डिम्याट खाता चाहिन्छ।  डिम्याट खाता खोल्न बैंकको खाता नम्बर अनिवार्य चाहिन्छ। यी काम गरिसकेपछि बैंकबाट सिआरएन नम्बर लिनुपर्छ। साथै मेरो शेयरका लागि पनि आवेदन दिन पाइन्छ। मेरो शेयर लिइसकेपछि अनलाइनबाटै आईपीओ भर्न सकिन्छ। त्यसपछि विस्तारै जाने भनेको दोस्रो बजार हो। अब आईपीओबाट परेको शेयर बिक्री गर्न ब्रोकरकहाँ खाता खोल्नुपर्छ। ब्रोकरबाटै दोस्रो बजारका शेयरहरु खरिदबिक्री गर्न सकिन्छ। दोस्रो बजार बुझ्नका लागि वा त्यहाँबाट शेयर खरिद बिक्री गर्न शेयर बजारको नियामक धितोपत्र बोर्डले के नीति लिइरहेको छ भन्नेबारे पनि जानकारी राख्नुपर्छ। नेपाल राष्ट्र बैंक, बीमा समिति तथा सरकारका नीतिले पनि शेयर बजारलाई प्रभावित पार्न सक्छन्। आफूले शेयर खरिद विक्री गर्न चाहने कम्पनीका निति नियम, कम्पनीको त्रैमासिक विवरण, कम्पनीको वार्षिक सभाले निकालेको वार्षिक विवरण, शेयर बजार सम्बन्धी कानून लगायतका विषयमा जानकारी राख्नुपर्छ।

५) कुन अवस्थामा शेयरको भाउ उकालो लाग्छ ?

ठ्याक्कै भन्नलाई  सुत्र छैन। कुनै मेसिनमा हालेर आउने पनि होइन। यो जति बेला पनि  उकालो लाग्न सक्छ। सिद्धान्त भन्ने हो भने वैशाखदेखि करिब असोजसम्मको अवधिमा उकालो लाग्छ किनभने यो अवधिमा त्रैमासिकसम्मको रिपोर्ट आइसकेको हुन्छ। त्यसको आधारमा यसले  चौथो त्रैमासिकसम्म यति कमाउने रहेछ है भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ।  हामीले जहिले पनि शेयर कारोबार गर्दा दुईवटा पक्षलाई हेर्नुपर्छ।  मैले कम्पनीमा किन लगानी गर्दै छु? बजारकै मात्र लाभ खाने हो कि? अथवा कम्पनीले दिने लाभ खाने हो कि? त्यो हेर्नु पर्‍यो। रुख ढालेर दाउरा बाल्ने या रुखबाट दिने फल खाने, त्यो सोच्नु पर्‍यो। हामीले फल नै खानुपर्छ। शेयरका गुरु वारेन बफेटले भनेका छन्, ‘म बजारबाट कहिले पनि लाभको अपेक्षा गर्दिन। आज मैले शेयर किनेँ भने भोलिबाटै बजार बन्द गर्छन् र पाँच वर्षसम्म खोल्दैनन् भन्ने अनुमान गर्छु।’  उनले पनि बजारबाट लाभ खाने सोचेका रैनछन्। लाभ कहाँबाट खाने कुरा गरेका रहेछन् भने कम्पनीबाट। हामीले पनि यदि त्यो कुरालाई हेरेर जाने हो भने लाभ लिन सकिन्छ। शेयरले झ्याप्पै लाभ नदेला । तर आज किन्छु भोलि २०/३० रुपैयाँ बढ्यो भने बेचिहाल्छु भन्नेसँग कालान्तरसम्ममा गएर न पैसा हुन्छ न शेयर। शेयर धारण गरौँ कित्ता जोगाउँ। कित्ता जोगायो भने त्यसले फल दिइरहन्छ। शेयर लगानीमा आउन इच्छुकहरुले यसलाई दिर्घकालीन लगानीको बाटो बनाउनु सबैभन्दा राम्रो कुरा हो। शेयर धनी बनौँ। त्यो कम्पनीमा बोर्डमा जाने प्रयास गरौँ। शेयरमा लगानी गर्दा रक्सी खाए जस्तो नगरौँ दुध खाएजस्तो गरौँ।

हाम्रो बजारमा कारोबार गर्ने साथीहरुमा के समस्या छ भने शेयर किनेपछि भाउ नै आएन भन्ने गुनासो आउँछ। शेयर एकै पटक किन्ने होइन। आज २ सय ५० मा किनियो भने भोलि बढ्छ या घट्छ थाहा हुँदैन। त्यो कसैले देखेको छैन। बढ्यो भने राम्रै भयो। बढेन भने के गर्ने, त्यो सोच्नु पर्‍यो यसको एउटै उपाय हो एभरेजिङ। एभरेजिङ गर्दै जाने हो। २५० मा किनेको भोलिपल्ट २४० मा झर्‍यो भने त्यो दरमा पनि किनौँ।  २३० मा झर्‍यो भने थप किनौँ। जति तल झर्छ, त्यति धेरै शेयर किनौँ।  किन्दै जाँदा यसको एभरेजिङ हेर्‍यो २ सय २० मा आइपुग्या हुन सक्छ। यसले ठूलो नोक्सानबाट जोगाउन सक्छ र लाभको अवस्था पनि सिर्जना गर्न सक्छ।

६) यसमा सधैँ फाइदा हुन्छ भन्न सकिन्छ ?

सकिदैँन। शेयर लगानी जोखिम हो। नाफा तथा नोक्सान दुबै हो। लगानी गर्दा घाटा पनि  हुन सक्छ नोक्सान पनि। अझ ‘क्यापिटल गेन’को कुरा गर्ने हो भने त ‘हाइ रिक्स हाई गेन’ भनिन्छ। कि रिक्समा खेलौँ होइन भने सेफ साइडमा बस्ने हो भने डिबेन्चर लगानी गरौँ।

७) अहिले जुन रुपमा शेयर बजार उकालो लागि रहेको छ, के त्यो स्वभाविक हो ?

बुझेर जानेर आए सबै स्वभाविक हो। हो–हल्लामा लागेर आउने हो भने त्यो खराब हो। यस्तै किसिमको लहर आयो भने संकट कहाँ आउँछ पत्तो छैन। आजसम्म नेपालमा संकट आएको छैन। बंगलादेशमा सन् २०१० /११ मा ठूलो संकट आएको थियो। चाइनामा पनि सन् २०१५/१६ मा त्यस्तै संकट आएको थियो। त्यस्तो स्थिति ननिम्त्याउँ। बजारमा आउँ। कमाइ विस्तारै हुन्छ। आज किनेपछि भोलि घट्छ भन्ने पनि सोचौँ। घट्दा के गर्ने भन्ने प्लान गरौँ। बढ्दा चिन्ता गर्नु पर्दैन। आउँ तर विचार गरेर आउँ।

८) यो बढिरहने ट्रेण्ड जारी रहन्छ त ?

यो भन्न सकिँदैन। कति बढ्छ, कति घट्छ, कहाँ पुगेर रोकिन्छ, कहाँबाट सुरु हुन्छ भन्ने कुरा कसैले भन्न सक्दैन। नेप्सेको इन्डेक्स कति पुग्ला भन्ने भन्दा पनि मेरो लगानी भएको कम्पनीले मलाई कति सोचेर राखेको छ भन्ने मात्र बढी हेरौँ। इन्डेक्सले मेरो लगानीलाई मापन गर्दैन। त्यसले कारोबार मापन गरेको हो।

९) प्रतिनिधि सभा विघटन भएको छ, चुनावको घोषणा भएको छ। अस्थिर राजनीतिले शेयर कारोबारमा कस्तो प्रभाव पर्छ ?

अलि असर त परिहाल्छ। सुरुमा जे कुरा पनि झट्ट आउँदा असर प्रभाव परे जस्तो हुन्छ। पछि यसलाई सामान्य रुपमा लिँदै जान्छन्। राजनीतिक प्रक्रिया भनेको एउटा सरकार जान्छ अर्को आउँछ। यस्तो कुराले नियमित काम गर्ने गतिविधिमा असर पार्छ पनि पार्दैन पनि।

१०) घोषित मितिमा निर्वाचन भयो भने शेयर बजारमा कस्तो प्रभाव पार्छ ? भएन भने के हुन्छ ? 

मलाई त्यस्तो साह्रो केही होला जस्तो लाग्दैन। अहिलेको परिवेशलाई हेर्दा पनि आखिर ३ वर्ष अगाडि सरकार बन्दा पनि खासै उत्साह भएको होइन। विघटन हुँदा पनि त्यस्तो केही भएको छैन। बजार बढ्ने क्रम भदौबाट सुरु भएको थियो। भदौमा त्यस्तो केही भएको थिएन। बढ्न र घट्नका लागि केही याम चाहिँदैन। यो जति सुकै बेला बढ्ने घट्ने हुन्छ। बढ्छ भन्ने हिसाबले मात्र लगानी नगरौँ। लगानीको वातावरण छ या छैन त्यो पनि हेरौँ।  हामी कहाँ सबैभन्दा बढी बैंक छन्। बैंक सेवा क्षेत्र हो। बैंक नै डुब्यो भने सबै डुब्छ। बैंक कहिले पनि डुब्ने अवस्था आउँदैन।