शेयरबजारमा अर्को विकृति : बतासे हकप्रद

कम्पनीले विभिन्न वित्तीय उपकरणमार्फत पूँजी प्राप्त गर्न सक्छन् । आवश्यकता अनुसार कानूनले तोकेको शर्त पूरा गरेर डिवेन्चर वा बोन्डमार्फत ऋण (पूँजी) पनि लिन सक्छन् । स्वपूँजी प्राप्त गर्ने विधिमा शेयरधनीलाई नै रकम हाल्न लगाउने र आर्जित नाफालाई पूँजीकरण गरिने पनि छ । पूँजी प्राप्त गर्ने विभिन्न माध्यममध्ये हकप्रद पनि एक हो । नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकृत केही कम्पनीले सुन्दा अनौठो लाग्ने सम्भवतः नेपालमा मात्र हुन सक्ने ‘बतासे हकप्रद’ जारी गर्ने घोषणा गरेका छन् ।

हकप्रदको दुरुपयोग 

नेपालमा हकप्रद नामक वित्तीय उपकरणको हुनसम्म दुरुपयोग भएको छ । अहिले देखिएको बतासे हकप्रद शेयरबजारको पछिल्लो विकृत संस्करण हो । यसअघि पनि यस्ता ‘बतासे’ प्रकृतिका हकप्रद घोषणा भएका थिए । तर, त्यतिबेला (घोषणा गर्ने बेला) बतासे बन्ला जस्तो लाग्दैनथ्यो । तर, हकप्रद घोषणा गर्दै, भाउ बढाउँदै, आफ्नो र आफन्तको शेयर बेचाउँदै कम्पनी गाभिने भयो भन्दै हकप्रद रद्द गरेपछि यसको स्वरूप पनि ‘बतासे’ बनेका उदाहरण अनेकौं छन् । कतिपय कम्पनीले हकप्रद घोषणा गरेको वर्ष दिन बितिसक्दा पनि कार्यान्वयनमा चासो नदेखाएको स्थिति हेर्दा यो पनि बतासे संस्करण नै हो कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । 

श्रीराम सुगर मिल्सले १ बराबर ३ को अनुपातमा हकप्रद जारी गर्ने प्रस्ताव पारित गरी धितोपत्र बोर्डमा दर्ता गराएको २ वर्ष ६ महीना नाघिसकेको र ‘मागिएको अतिरिक्त कागजात पनि प्राप्त भएको’ जानकारीसम्म भेटिन्छ । तर, यति हुँदा पनि किन अड्केर बसेको छ भन्नेमा कम्पनी र बोर्ड दुवैले कुनै जानकारी उपलब्ध गराएका छैनन् । 

प्राथमिक शेयर जारी गरेको लगत्तै १ बराबर २ अनुपातमा हकप्रद जारी गर्ने घोषणा गरेको अपि पावरले पटकपटक हकप्रद जारी गर्ने भन्दै प्रस्ताव पारित गराउँदै बोर्डमा दर्ता गराएको गणना गर्न नसकिने हुँदा पनि छिनोफानो भएको छैन । विद्युत् नियमन आयोग गठन हुनुअघि नै जारी भइसक्नुपर्ने हकप्रद अहिले आयोगमा अड्केको भन्ने राम्रो बहाना मिलेको छ । हकप्रद किन रोकिएको यसको जवाफ कम्पनी, आयोग वा बोर्ड कसले दिने हो, कसैलाई पनि थाहा छैन । हाइड्रोइलेक्ट्रीसिटी इन्भेस्टमेन्ट एन्ड डेभलपमेन्ट कम्पनीले गतवर्ष साउनमा घोषणा गरेको १ बराबर १ हकप्रद गत असारमा बोर्डमा दर्ता भए पनि अहिलेसम्म कुनै टुंगो छैन । २०७४ फाल्गुन र २०७५ असारमा क्रमशः घोषित अरूण भ्याली र रिडी हाइड्रोपावरको हकप्रद पनि बोर्ड वा आयोग पुगेको छैन । सम्भवतः उल्लिखित हकप्रद पनि बतासे संस्करण नै हुनसक्छ । 

पछिल्लो संस्करण बतासे 

हकप्रदमा रहेका विकृतिको संक्षिप्त चर्चापछि पछिल्लो बतासे संस्करणको चर्चा गरौं । हकप्रद घोषणा भएर जारी नहुँदाको चरम विकृति देखिइरहेको बेला अर्को बतासे संस्करण आएको छ । यस्तो प्रकारको हकप्रदको शुरुआतकर्ता सम्भवतः स्वरोजगार लघुवित्त हो । यसैलाई पछ्याउँदै नयाँ नेपाल र स्पर्श लघुवित्तले पनि यस्तै हकप्रद जारी गर्ने घोषणा गरेका छन् । यी तीनओटै लघुवित्तले अर्को कुनै लघुवित्तलाई गाभेपछि कायम हुने पूँजीमा अमुक अमुक प्रतिशत हकप्रद जारी गर्ने भन्ने प्रस्ताव साधारणसभामा लगेका छन् । अर्को कुन लघुवित्त गाभ्ने भन्ने निश्चित नभईकन त्यो कस्तो कम्पनी, कति पूँजीयुक्त भन्ने जानकारी नै नभई कायम हुने पूँजीमा भनेर बतासे घोषणा गर्दा भोलिका दिनमा भने जति हकप्रद जारी हुन सक्ने सम्भावना नरहेको हुँदा यसलाई बतासे नामकरण गरिएको हो । नेपाली बृहद् शब्दकोषमा ‘बतासे’ शब्दलाई ‘भित्र हावा नभएको’, ‘सार वा तथ्य नभएको,’ ‘भाले नलागिकन पारिएको र चल्ला ननिस्कने निर्जीव (फुल),’ ‘फुइँ धेरै हाँक्ने वा बकबक गरिरहने,’ र ‘बढ्ता बोल्ने’ का रूपमा अथ्र्याएको छ । उल्लिखित तीनओटा कम्पनीले घोषणा गरेको हकप्रदको ‘सार, तथ्य र भित्र हावा’ केही पनि छैन । त्यस्तै, ‘भाले नलागेको’ भन्ने अर्थको सार्थकता अर्को कस्तो कम्पनी गाभिन्छ भन्ने यकिनै नभएको हुँदा ‘निर्जीव’ छ । ‘फुइँ धेरै हाक्ने’ र ‘बढ्ता बोल्ने’ कुरा त अर्को कम्पनी गाभ्नु कहिले कहिले घोषणा गर्नु अहिलेले स्पष्ट पारिसकेको छ । 

हकप्रद करारीय दायित्व 

सिद्धान्ततः कम्पनी र शेयरधनी अलगअलग व्यक्तित्व हुन् र कम्पनी र शेयरधनीले करार गर्न सक्छन् । हकप्रद घोषणा एकप्रकारको करार हो र करार कानूनको दृष्टिबाट बतासे हकप्रद ‘असम्भव करार’ हो । कानूनले ‘असम्भव करार’लाई शून्य मान्छ । यस हिसाबले बतासे हकप्रद जारी गर्ने घोषणा शुरूदेखि नै बदर भइसकेको छ । स्वयम् बदर भएको हकप्रदलाई नियमन गर्ने निकायले कुन रूपमा लेला हेर्न बाँकी छ । पूरा गर्न नसकिने प्रकृतिका उल्लिखित हकप्रदलाई नियामकले कार्यान्वयन गराउन सक्ने सम्भावना छैन भन्ने घाम जस्तै छर्लंग छ । यसो हुँदा बतासे हकप्रद घोषणा आयो, गयो हुने सुनिश्चित छ । 

बेजिम्मेवार नियमक 

बतासे हकप्रदको मामलामा प्रारम्भिक चरणमा रोक्ने जिम्मा शेयरबजारको अग्रपंक्तिमा रहने नियामक नेप्सेको हो । तर, नेप्सेले पनि यस्ता कम्पनीका पदाधिकारी (सञ्चालक समिति) लाई असम्भव (बतासे) हकप्रदको औचित्य के हो भनेर एक वचन सोध्ने प्रयास गरेको देखिएन । कम्तीमा यस्तो असम्भव (बतासे) घोषणा आएपछि कारोबार स्थगन गरेर स्पष्टीकरण सोधेको भए कयौं व्यक्ति ‘बतासे भुमरी’ मा पर्नबाट अलिकति भए पनि जोगिने थिए । यति गर्न सकेको भए शेयरबजारमा बेथिति संस्थागत भएर जाने थिएन । शेयरबजार सूचनाबाट चल्ने हुँदा सूचनामा शुद्धता हुनु नितान्त जरुरी हुन्छ तर कुनै पनि कम्पनीका सूचनामा शुद्धता भन्ने चिज पाउन कठिन भएको छ । घोषित लाभांश संशोधनमा ‘म्याराथुन’ धेरै देखिएको छ, तैपनि यस्ता कम्पनीका अधिकारी र पदाधिकारीले उन्मुक्ति पाएका उदाहरण अनगिन्ती छन् । 

बेलायतमा हाउस अफ लर्डसले एउटा मुद्दामा ‘कम्पनी नाफामा छ, नियमित लाभांश बाँडिरहेको छ, ऋणपत्र किन्नुस्’ भनेर जारी गरेको विवरणपत्रमा कम्पनी घाटामा चलेको कुरा लुकाइएकोमा त्यसका प्रबन्ध सञ्चालकलाई फौजदारी अभियोग लगाएको प्रसंग बतासे हकप्रदको सन्दर्भमा जोड्न सकिन्छ । यहाँ पनि लघुवित्त कम्पनीले हकप्रद जारी गर्छु भन्दै गरेको घोषणामा वास्तविक तथ्य लुकाइएको छ । गाभिने भनिए पनि कुनसँग कहिले भन्ने कुरा नदेखाइनुलाई सूचना लुकाएको भन्नुपर्ने हुन्छ । नेपालको शेयरबजारमा हकप्रद र बोनस भनेपछि खाँदाखाँदैको गाँस छोडेर दौडिने प्रवृत्ति हावी छ । यसको चरम दुरुपयोग गर्दै कम्पनीले केही सीमित व्यक्तिको पृष्ठपोषण गर्दै बतासे घोषणा गर्छन् । 

सन् १९९९ मा ढाका स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकृत बंगलादेश वेल्डिङ इलेक्ट्रोड्स नामक कम्पनीका प्रबन्ध निर्देशक नुरूल इस्लाम र विक्ली इन्डस्ट्रीका सम्पादक इनायत करिम मिलेर ‘साउदी लगानी आउन लागेको’ फर्जी समाचार छापेका थिए । समाचार छाप्नुअघि इस्लाम र करिमले २ लाखभन्दा बढी कित्ता शेयर किनेका थिए । यी दुवैलाई धितोपत्र सम्बन्धी कसूर गरेको आरोपमा बंगलादेशी क्यापिटल मार्केट ट्राइबुनलले दोषी ठहर गरेको थियो । 

अन्त्यमा हकप्रद घोषणा गरेर जारी हुँदासम्मका लागि कति समय चाहिएला ? बोर्डले पनि यसका लागि लाग्ने समय अनुमान गरेर कुनै नियम बनाएको छैन । हकप्रदसम्बन्धी छुट्टै कानून चाहियो भनेर बारम्बार आवाज उठ्दा पनि अहिलेसम्म बोर्डको कानमा पर्नसकेको छैन । यो भीडमा मेरो माइक्रोफाइनान्सले गतवर्ष हकप्रद घोषणा भएदेखि विक्रीका लागि बुक क्लोजसम्म जम्मा ४ महीना १५ दिन मात्र लगाएको थियो । यसको अर्थ कम्पनीले चाहेमा यस्तो कार्य अझ कम समयमा पनि हुनसक्ने रहेछ भन्ने एउटा सन्देश गएको सन्दर्भमा बोर्डले हकप्रदमा किन कडाइ गर्दैन प्रश्न यहीँ छ र शेयरबजारको सुधार भनेर बेस्सरी उफ्रिने र एक्सचेन्जको ढोकामा भोकै बस्ने अचेल कता के गर्दै होलान् ? 

आर्थिक अभियान दैनिक, ८ पुष २०७६ 

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/363707