शेयरबजारका केहि पारिभाषिक शब्दावली

शेयरबजारका प्राविधिक शब्द, भाषा र चाल नबुझ्नेको लागि शेयरबाट नाफा हासिल गर्नु ‘हनुमानले संजीवनी बुटी’ खोजे जस्तै हो | अन्यत्र अर्कै अर्थ दिने शब्दको शेयरबजारमा आफ्नै अर्थ हुन्छ | यस्ता शब्दावलीको पर्याप्त जानकारी बिना लगानी र जोखिम व्यवस्थापन गर्न सकिन्न | शेयरबजार सिधा रेखामा चल्दैन यसको चाल बक्रीय हुने भएकोले यसको चाल पहिल्याएर चल्न शेयरबजारका प्रचलित शब्दावली बुझ्नुपर्छ |

बजार पूँजीकरण

पूँजीकरण वास्तविक नभएर काल्पनिक रकम हो | शेयरको मूल्य बढ्दा र घट्दा पूँजीकरण घटबढ हुन्छ | अधिक शेयर सूचीकरण भएको कम्पनीको कुनै दिन कारोबार भएन भने पूँजीकरण घट्छ | सूचीकरण भएको शेयर संख्यालाई कारोबार दिनको अन्तिम मूल्यले गुणन गरेर पूँजीकरण निकालिन्छ | १ करोड कित्ता सूचीकरण भएको छ र अन्तिम कारोबार मूल्य रु. ५०० छ भने यसको बजार पूँजीकरण ५ अर्ब हुन्छ | यसको सामान्य अर्थ १ करोड कित्ता पुरै बेचियो भने यसको कुल मूल्य ५ अरब हुन्छ भनिएको हो | एक दिनमा जति बराबरको किनबेच हुन्छ त्यो वास्तविक रकम हो |  

बजार सूचक

बजार सूचक शेयर कारोबारमा हुने उतारचढावले घटबढ हुन्छ | शेयर कारोबारमा हुने उतारचढावले सूचकलाई प्रभाव पार्छ, सूचकले शेयरलाई पार्दैन | कम्पनीको स्थितिलाई हेरेर लगानी गरेमा वा भाउ घटबढ हुँदा सहि व्यवस्थापन गरेमा सूचक घटबढ हुँदा आत्तिनु पर्दैन | शेयरबजारमा सूचीकरण भएका शेयर कारोबारलाई मापन गर्न लिएको सामान्य आधार सूचक हो | सूचक गणनाको आधार विन्दु १, १ सय वा १ हजार जहाँबाट पनि शुरु गर्नसकिन्छ | नेप्से सूचक गणना १ सयलाई आधार मानि गरिएको छ | नेप्सेमा सूचीकरण भएका र कारोबारमा आउने सबै शेयरलाई सूचक गणनामा सामेल गराइन्छ | बम्बे स्टकमा ३० वटा र नेशनल स्टकमा ५० वटा कम्पनीको मात्र सूचक निकालिन्छ | नेप्से सूचक सहित सेन्सेटिभ, फ्लोट, सेन्सेटिभ फ्लोट र उपसूचक गरि ५ प्रकारका सूचक गणना गरिन्छ |    

बुक क्लोज, समायोजन, आधार मूल्य

कम्पनीले साधारणसभा गर्नको लागि गर्ने ‘बुक क्लोज’ एउटा महत्वपूर्ण दिन हो | बुक क्लोज पछी शेयर किनेर कम्पनीको साधारणसभामा सहभागी हुन, लाभांश लिन, संचालकको निर्वाचनमा मत दिन र आफैँ उम्मेदवार बन्न पाइन्न | साधारणसभा बाहेक विशेष साधारणसभा र हकप्रद शेयर जारी गर्दा पनि बुक क्लोज हुनेगर्छ | बुक क्लोजको दिन लाभांश र हकप्रदपछिको मूल्य समायोजन भइ नयाँ मूल्य र कर प्रयोजनको लागि आधार मूल्य पनि तोकिन्छ |

मार्केट डेप्थ र ब्रेडथ

बिक्रिकर्ता र खरिदकर्ताको चाप के कति रहेछ भनेर ‘मार्केट डेप्थ’ मार्फत सामान्य जानकारी पाइए पनि यो त्यति भरपर्दो भने हुन्न | ‘मार्केट डेप्थ’ भन्दा ‘मार्केट ब्रेडथ’ ले बजारको बारेमा अलि बढी जानकारी दिन्छ | यसले बजारको चाल र प्रवृति सकारात्मक वा नकारात्मक के छ अनुमान गर्न सकिने आधार दिन्छ | सूचिकृत कम्पनीको एक दिनमा भएका कारोबार घट्ने र बढ्ने दुबै हुन्छन | बढ्ने कम्पनी अधिक छ भने सकारात्मक र घट्ने कम्पनी अधिक भए नकरात्मक चाल छ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ |

सर्किट ब्रेकर र फिल्टर

‘सर्किट ब्रेकर’ र ‘सर्किट फिल्टर’ भन्ने दुईवटा शब्दावलीको फरक-फरक प्रयोजन हुन्छ | स्टक सूचक एकै दिनमा तोकिए भन्दा बढी दरले बढेमा ‘सर्किट ब्रेकर’ लगाएर अस्थायी वा पुरै स्थगन गरिन्छ | पहिलो आधा घण्टामा ३ प्रतिशतले बढेमा १५ मिनेट, २ घण्टाभित्र ४ प्रतिशतले बढेमा आधा घण्टा र त्यसपछि ५ प्रतिशतले बढेमा पुरै दिन कारोबार रोकिन्छ |

 

‘सर्किट फिल्टर’ कम्पनीमा लगाइन्छ | एकै दिनमा १० प्रतिशत भन्दा बढी मूल्य घटाउन र बढाउनबाट यसले रोक्ने गर्छ | यसले घट्न र बढ्न पाइने मूल्य सिमा नियन्त्रण गर्छ | कुनै कम्पनीको शुरु मूल्यमा १० प्रतिशत घट्न वा बढ्न पाइन्छ | बजार खुलेपछि खरीद वा बिक्रि आदेश प्रविष्ट गर्दा २ प्रतिशत घटाएर वा बढाएर राख्न सकिन्छ एकैपटक १० प्रतिशत घटाउन वा बढाउन पाइदैन | एउटा कारोबार भैसकेपछि त्यसको २ प्रतिशत घटेर वा बढेर मात्र आदेश प्रविष्ट गर्न सकिन्छ | बजार खुल्नु आधा घण्टा अघि भने ५ प्रतिशत घटेर वा बढेर आदेश हाल्न सकिन्छ |

स्टप लस वा औसतिकरण

शेयर लगानी जोखिमको खेल भएकोले घाटा रोक्ने वा घाटालाई औसतिकरण गरेर कम गर्ने २ वटा बाटा हुन्छन् | क्रय मूल्यबाट तल झर्दै जाने सम्भावाना बढ्दै गयो भने घट्दो मूल्यमा बेचेर थप घाटा रोक्न सकिन्छ | कम्पनीको प्रतिफल राम्रो छ र आफूसँग नगद प्रवाहिता छ भने घट्दो मूल्यमा थप शेयर किनेर घाटाको मात्रा कम गर्दै प्रतिफल बढाउन सकिन्छ | 

डिपी वा निक्षेप सदस्य

भौतिकरुपमा रहेको शेयरलाई विद्युतीय स्वरुपमा भण्डारण गरेर राख्ने निकायलाई ‘डिपोजिटरी’ भनिन्छ | नेपालमा यसलाई ‘सिडीएस एण्ड क्लियरिंग कम्पनी लिमिटेड’ संक्षिप्तमा ‘सिडीएस’ भनिन्छ | ‘सिडीएस’ भनेको ‘सेन्ट्रल डिपोजिटरी सिष्टम’ को संक्षिप्त स्वरूप हो | यहि सिडीएसको सदस्यको रुपम डिपी (डिपोजिटरी पार्टीसिपेन्ट) र नेपालीमा ‘निक्षेप सदस्य’ रहेका हुन्छन | यिनले अभौतिक खाता खोल्ने कार्य गर्छन | बैंक, वित्तीय संस्था, मर्चेन्ट बैंक, दलाल डिपी बन्नसक्छन | भारतमा नेशनल सेक्युरिटीज डिपोजिटरी लिमिटेड र सेन्ट्रल डिपोजिटरी सर्भिसेज इण्डिया लिमिटेड गरि २ वटा छन् | बंगलादेशमा सेन्ट्रल डिपोजिटरी अफ बंगलादेश छ |

सर्कुलर ट्रेडिंग 

शेयरबजारमा समुह बनाएर कुनै शेयरलाई आफू-आफू बीच मात्र किनबेच गराएर भाउ घटाउने वा बढाउने गरेर बजारमा आउने अन्य लगानीकर्तालाई आकर्षित गर्ने प्रयास हुन्छ | यस्तो खेल नबुझेका लगानीकर्ता शेयर किन्छन वा आत्तिएर बेच्न जान्छन् | यस्ता गतिविधि सामान्यले बुझ्न सक्ने अवस्था हुन्न | यस्तो कार्य भए/नभएको एक्सचेन्जको सर्भेलेन्स विभागले मात्र पत्ता लगाउन सक्छ | लगानीकर्ताले यस्तो भएको हुनसक्ने अनुमान लगाउन सक्नुपर्छ | अनुमान लगाउन त्यति गाह्रो पनि छैन | कम्पनीको स्थिति के कस्तो छ त्रैमासिक वित्तीय विवरण एउटा आधार बन्न सक्छ |

नियमन र नियन्त्रण  

नियमन र नियन्त्रण उस्तै लागे पनि यी दुइ बीच अन्तर छ | नियन्त्रणमा स्वामित्व हुन्छ नियमनमा हुन्न | नियमन गर्दा प्रचलित कानुन व्यवस्थाको पालना भए/नभएको हेरिन्छ र कानुन पालना नभएमा पालना गर्न लगाइन्छ | नियमन गर्ने निकायहरु क्षेत्रगत हुन्छ | बैंकको नियमन नेपाल राष्ट्र बैंकले, दूरसञ्चारको नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले गर्छ | नाममा प्राधिकरण जोडिएको भए पनि नेपाल विद्युत प्राधिकरण नियमक हैन | शेयरबजारको नियमन नेपाल धितोपत्र वोर्डले गर्छ | वोर्डको अधिनमा स्टक एक्सचेन्ज, दलाल, सेन्ट्रल डिपोजीटरी, निक्षेप सदस्य, सुचिकृत कम्पनी, मर्चेन्ट बैंक रहेका हुन्छन |

अन्तमा, ‘मुस्ताङ्ग, जुम्ला र हुम्लावासीले स्याउ तथा यार्चागुम्बा र तमोरको माझीले माछा बेचेर  आएको आम्दानीले घटेको बेला शेयर किन्छ र बढ्दा बेचेर नाफा कमाउँछ भन्नेले न घट्दा किनेका छन् न बढ्दा बेचेर नाफा आर्जन नै गरेका छन् |