वैकल्पिक लगानी कोषको अवधारणा

परम्परागत लगानीसँग भिन्नता

 

वैकल्पिक लगानी कोष अंग्रेजीमा अल्टरनेटिभ इन्भेष्टमेन्ट फण्ड (एआईएफ) लाई नेपालमा विशिष्टीकृत लगानी कोष नाम दिइएको छ l परम्परागत लगानीको शैलीभन्दा फरक प्रकारले कोष बनाएर लगानी गरिने हुँदा यसलाई वैकल्पिक लगानी कोष भनिएको हो l परम्परागत लगानीभन्दा वैकल्पिक लगानी धेरै कुराले फरक छ l यसमा उच्च जोखिम र लाभ दुवै लिनसक्नेले मात्र लगानी गर्नसक्छन् l यसको प्रकृति झण्डै-झण्डै सामूहिक लगानी कोष (म्युचुअल फण्ड) को जस्तै हुन्छ l म्युचुअल फण्ड व्यवस्थापकले अत्यन्त न्यून आय भएका व्यक्तिदेखि जोसुकैको लागि जोखिम कम हुने क्षेत्रमा र वैकल्पिक लगानी कोष व्यवस्थापकले उच्च नेटवर्थ भएका धनाढ्य व्यक्ति र संस्थागत निकायबाट रकम सङ्कलन गरि उच्च जोखिम हुने वैकल्पिक क्षेत्रमा लगानी गर्छन् l यस्ता कोषको नियमन नेपाल धितोपत्र बोर्डले गर्छ l

वैकल्पिक लगानीका क्षेत्र  

वैकल्पिक लगानी कोषले परम्परागत लगानीका उपकरण जस्तैः बोण्ड, स्टक (शेयर), निश्चित आय भएका उपकरण बाहेकका वित्तीय सम्पत्तिमा लगानी गर्छ l वैकल्पिक लगानीअन्तर्गत हेज फण्डको प्रादुर्भाव सन् १९४९ मा भएको मानिन्छ l दोस्रो विश्व युद्धपश्चात वैकल्पिक लगानी कोषले लोकप्रियता हासिल गर्दै सन् १९६० र १९७० को दशकमा नयाँ उचाइमा पुग्यो। त्यतिबेला यस्ता कोष मध्यमस्तरका व्यक्तिको लागि उपलब्ध थिएन। त्यतिबेला यस्ता कोषमा ठूला कम्पनी र धनी व्यक्तिले मात्र लगानी गर्थे। चार्टर्ड अल्टरनेटिभ इन्भेष्टमेन्ट एनालिष्ट (सीएआईए) एसोसिएसनले सन् २०१८ सम्ममा यस्तो लगानीले विश्वको लगानी बजारमा १२ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको विवरण सार्वजनिक गरेको थियो l सीएआईए एसोसिएसनको जनवरी २०२४ मा सार्वजनिक गरेको सन् २०२३ सम्मको तथ्याङ्कअनुसार २० वर्ष अघि यस्ता कोषअन्तर्गत व्यवस्थापन गरिएको विश्वव्यापी सम्पत्तिको मूल्य ४८ खर्ब अमेरिकी डलर (नेपाली रुपैयाँ झण्डै ६५ निल) अर्थात ६ प्रतिशत थियो l हेज फण्डमार्फत सबैभन्दा बढी लगानी भएको थियो l अहिले यसको आकार बढेर २ निल २० खर्ब अमेरिकी डलर (नेपाली रुपैयाँ २ पद्म ९६ निल १३ खर्ब ९५ अर्ब ८० करोड ) अर्थात् १५ प्रतिशत पुगेको छ l वैकल्पिक लगानी कोषअन्तर्गत सबैभन्दा बढी प्राइभेट इक्विटी ४२ प्रतिशत, प्राइभेट डेट ७ प्रतिशत, रियल स्टेट १७ प्रतिशत, हेज फण्डमा २२ प्रतिशत लगानी भएको छ l विश्वबजारमा बढ्दै गएको यस प्रकारको लगानी प्रवृतिबाट नेपाल अछुतो रहने कुरै भएन l यसैको परिणामस्वरूप नेपालमा पनि यस्ता कोषमार्फत लगानी शुरु भईसकेको छ l यससम्बन्धी कानुन नेपाल धितोपत्र बोर्डले जारी गरेपछि यस्तो कोष व्यवस्थापनका लागि अनुमति लिनेको सङ्ख्या बढ्दै गएको छ l वैकल्पिक लगानीका क्षेत्रअन्तर्गत प्राइभेट इक्विटी, उद्यम पुँजी (भेञ्चर क्यापिटल), हेज फण्ड, घरजग्गा (रियल स्टेट), कमोडिटी र व्युत्पत्ति (डेरिभेटिभ) जस्ता क्षेत्र पर्छन्। त्यस्तै, यसका अन्य लगानी क्षेत्रमा एक्जोटिक अल्टरनेटिभ एसेटअन्तर्गत वेदर डेरिभेटिभ, लिटिगेसन फण्ड, पुराना वस्तु आदि पर्छन l

 वैकल्पिक लगानीका प्रकार

विशिष्टीकृत लगानी कोष नियमावली, २०७५ ले विशिष्टीकृत वा वैकल्पिक लगानी अन्तर्गत (१) प्राइभेट इक्विटी, (२) हेज फण्ड र (३) भेञ्चर क्यापिटल गरि तीन प्रकारको वैकल्पिक लगानी कोष सञ्चालन गर्न अनुमति दिन्छ l यसबाहेक नेपाल धितोपत्र बोर्डले समय-समयमा तोकिदिएको अन्य कोषमा लगानी गर्न सकिन्छ l नेपाल धितोपत्र बोर्डको वेवसाइटमा नेपालमा १३ वटा कम्पनीले यस्तो कोष व्यस्थापनको लागि अनुमति पाएको विवरण उल्लेख छ l नेपालमा तीन किसिमको लगानी कोषमार्फत लगानी गर्न सकिन्छ l भारतमा ९ वटा क्षेत्र वा कोष बनाएर लगानी गर्न सकिन्छ l यी ९ वटा कोषलाई तीन वर्गमा बाँडेको छ l नेपालमा कोष व्यवस्थापन गर्न अनुमति दिइएको क्षेत्रको चर्चा भारतको एआईएफको वर्गअन्तर्गत गरिन्छ l

१. वर्ग एक अन्तर्गतका एआईएफ

वर्ग एक अन्तर्गतका वैकल्पिक लगानी कोषले सामाजिक वा आर्थिक रूपमा लाभदायक स्टार्ट-अप, अर्ली स्टेज भेञ्चर (प्रारम्भिक चरणका उद्यम), सोसल भेञ्चर (सामाजिक उद्यम), साना तथा मझौला उद्यम (स्मल मेडियम इन्टरप्राइजेज) वा पूर्वाधार वा अन्य क्षेत्रहरूमा लगानी गर्छ l यसलाई (१) भेञ्चर क्यापिटल फण्ड (२) साना तथा मझौला उद्यम (स्मल मेडियम इन्टरप्राइजेज), (३) सोसल भेञ्चर फण्ड, (४) पूर्वाधार कोष गरि ४ वर्गमा बाँडिएको छ l भेञ्चर क्यापिटल फण्डले विशेषत उच्च नाफा वृद्धिको सम्भावना भएका स्टार्ट-अप वा अर्ली स्टेज भेञ्चर्समा लगानी गर्छ l यसमा एञ्जल फण्ड पनि समावेश गरिएको छ l साना तथा मझौला उद्यम कोषले नाफा वृद्धिमा राम्रो ट्र्याक रेकर्ड भएका साना र मझौला उद्यममा लगानी गर्दछ। सोसल भेञ्चर फण्डले सामाजिक र वातावरणीय क्षेत्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने उद्देश्य राखेका स्वच्छ उर्जा र दिगो विकास जस्ता क्षेत्रमा  लगानी गर्छ l पूर्वाधार कोषले रेलमार्ग, पुल, विमानस्थल आदि क्षेत्रमा लगानी गर्छ l

२. वर्ग दुइ अन्तर्गतका एआईएफ

वर्ग दुइ अन्तर्गत पर्ने वैकल्पिक लगानी कोषले वर्ग एक र तीनमा नपर्ने क्षेत्रमा लगानी गर्छ l यस्ता कोषले सञ्चालन खर्चको लागि बाहेक अन्य स्रोत वा ऋण प्रयोग गर्दैनन्। यसलाई (१) प्राइभेट इक्विटी फण्ड (२) डेट (ऋण) फण्ड (३) फण्ड अफ फण्ड गरि तीन उपवर्गमा वर्गीकरण गरिएको छ l प्राइभेट इक्विटी फण्डले सूचीकरण नभएका कम्पनीमा शेयर (इक्विटी) लगानी गरि पुँजी जुटाउन मद्दत गर्छ। सूचीकरण नभएका कम्पनीलाई पुँजी जुटाईदिन्छ । नेपालमा यस्ता कोष व्यवस्थापनको अनुमति पाएका कोष व्यवस्थापकले सबैभन्दा बढी यहीअन्तर्गत कोष व्यवस्थापन गरिरहेका छन् l डेट वा ऋण फण्डले सूचीकरण नभएका कम्पनीमा बोण्ड डिवेञ्चरमार्फत लगानी गर्छ l फण्ड अफ फण्डले बहुक्षेत्रीय एआईएफमा लगानी गर्छ। यसले प्रत्यक्षरूपमा स्टक वा बोण्ड खरीद गर्दैन। यसको सट्टा, यसले अन्य वैकल्पिक लगानी कोषको पोर्टफोलियोमा लगानी गर्दछ।

३. वर्ग तीन अन्तर्गतका एआईएफ

वर्ग तीन अन्तर्गत पर्ने एआईएफले विभिन्न व्यापारिक रणनीति प्रयोग गर्छन्। यसले सूचीकृत वा असूचीकृत डेरिभेटिभमा लगानीको लागि लिभरेज वा ऋण प्रयोग गर्न सक्छ। यस वर्गमा (१) प्राइभेट इन्भेष्टमेन्ट इन पब्लिक इक्विटी फण्ड र (२) हेज फण्ड पर्छन् l प्राइभेट इन्भेष्टमेन्ट इन पब्लिक इक्विटी फण्डले स्टक एक्सचेञ्जमा सूचीकृत भइसकेका कम्पनीमा लगानी गर्छ l यसको अर्थ म्युचुअल फण्ड वा डिलरले जस्तो सूचीकृत कम्पनीको शेयर किन्दैनन् l सूचीकृत कम्पनीलाई थप पुँजी चाहिएको खण्डमा यस्ता कम्पनीले बजार मूल्यभन्दा कम मूल्यमा थप शेयर जारी गर्ने घोषणा गर्छन l यसको स्वरूप झण्डैझण्डै एफपीओ (फर्दर पब्लिक अफरिङ्ग) जस्तै हुन्छ l यसले कम्पनीलाई छिटोभन्दा छिटो पुँजी जुटाउन मद्दत गर्छ l हकप्रद वा एफपीओ जारी गर्दा विभिन्न नियामकीय प्रक्रिया पूरा गर्दा लामो समय लाग्नसक्छ l यसमा एआईएफ र कम्पनी दुबैको लागि अवसर हुन्छ l एआईएफले स्थापित कम्पनीको शेयर बजार मूल्यभन्दा कम मूल्यमा प्राप्त गर्छ भने कम्पनीले पनि प्रिमियमसहित थप पुँजी प्राप्त गर्छ l प्राप्त पुँजीको तुरुन्तै लगानी गर्दा छोटो समयमै उच्च प्रतिफल प्राप्त हुनसक्छ l यसले शेयर मूल्यमा बढोत्तरी आउनसक्छ l हेज फण्डले अधिकतम प्रतिफल दिनसक्ने शर्ट सेल (अल्प बिक्री), आर्बिट्रेज, फ्युचर्स, डेरिभेटिभ र मार्जिन ट्रेडिंग जस्ता विभिन्न लगानी रणनीतिहरू प्रयोग गर्दछ।

वैकल्पिक लगानीमा आकर्षण

 

वैकल्पिक लगानीमा आकर्षण बढ्नुमा लगानीमा बढि लाभ हुनु र सरकारी वा नियामकीय नियमन कम हुनुलाई एक प्रमुख कारण मान्न सकिन्छ l वैकल्पिक लगानोमा न्यून नियमन हुन्छ l परम्परागत लगानीमा सरकार र नियामक निकायको उच्च नियमन हुन्छ र धेरै कुरा सार्वजनिक गर्नुपर्छ l त्यस्तै, धेरै कुराको अनुपालना पनि गर्नुपर्छ l नेपालको सन्दर्भमा बैंक तथा बिमा कम्पनीमा लगानीको माथिल्लो सिमा तोकिएको हुँदा जति पनि लगानी गर्न पाइन्न l अन्य कम्पनीमा लगानी गर्दा पनि आधारभूत शेयरधनी भन्ने एउटा व्यवस्थाले त्यस्ता लगानी सरकारी वा अन्य निकायको निगरानीमा पर्नसक्छ/पर्छ l त्यसैले चाहेर पनि मनग्य लगानी गर्न पाइन्न l यस्ता लगानीमा प्रतिफलको सुनिश्चितता पनि हुन्न l यद्यपि कुनै पनि लगानीमा सुनिश्चितता हुन्न l तर, एआईएफमा लाभ हुँदा उच्च लाभ हुन्छ l उच्च जोखिम लिएर उच्च लाभ लिन चाहनेको लागि वैकल्पिक लगानीको क्षेत्र सहायक बनेको कारण यसतर्फ लगानी मोडिएको अनुमान गर्न सकिन्छ l यसमा कम वा न्यून नियमन हुनुको कारण जोखिम लिनेको लागि खुला छोडिदिनु हो l लगानी क्षेत्र अन्तर्गत क्रिप्टो (प्रछ्न्न), एक्जोटिक अल्टरनेटिभ एसेटअन्तर्गत वेदर डेरिभेटिभ, लिटिगेसन फण्ड, पुराना वस्तुलाई वैधता दिएको देशमा मात्र लगानी गर्न सकिन्छ l नेपालको सन्दर्भमा वैकल्पिक लगानी कोष व्यवस्थापकले यस्तो उपकरणमा चाहेर पनि लगानी गर्न सक्दैनन् l नेपालमा प्रछ्न्नलाई वैधानिकता नदिएको कारण लगानी गर्नु गैरकानुनी कार्य हुनजान्छ l तर, भारतको सन्दर्भमा प्रछ्न्नमा पनि लगानी गर्न सकिन्छ l भारतले यसलाई अभौतिक सम्पत्तिको मान्यता दिएको हुँदा यहाँका कोष व्यवस्थापकले प्रछ्न्नमा पनि लगानी गर्न सक्छन l यसमा हुने उच्च जोखिमका कारण यस्ता लगानी जो कोहीको लागि हैन र हुनसक्दैन l यसका लगानीका बहुआयामिक लगानी क्षेत्र छन l तर, नेपालमा त्यति धेरै क्षेत्र खुला नगरिएको हुँदा आगामी दिनमा यसका बहुआयामिक क्षेत्र खुला गरिनुपर्छ l वैकल्पिक लगानी कोष अन्तर्गतको तर नेपालमा अनुमति नदिईएको ‘प्राइभेट इन्भेष्टमेन्ट इन पब्लिक इक्विटी’ लाई यथाशीघ्र अनुमति दिनुपर्ने देखिन्छ l यसो गर्दा यस्तो कोष व्यवस्थापक र नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेडमा सूचीकृत कतिपय कम्पनीले तुरुन्तै रकम प्राप्त गरि व्यावसायिक गतिविधिमा तीव्रता ल्याउन सक्ने सम्भावना उच्च देखिन्छ l 

आर्थिक अभियान दैनिकमा २०८१/६/२ मा प्रकाशित 

https://www.abhiyandaily.com/article/vaiklpik-lgaanii-kossko-avdhaarnnaa-prmpraagt-lgaaniisng-bhinntaa

बजार पुँजीकरण र कुल ग्रार्हस्थ उत्पादन

एकअर्काबीच अन्तरसम्बन्ध हुन्छ कि हुन्न ?

शेयरबजारको पुँजीकरण र कुल ग्रार्हस्थ उत्पादन अर्थात ग्रस डोमेस्टिक प्रडक्ट (जीडीपी) बीच अन्तरसम्बन्धको बारेमा चर्चा हुनथालेको छ l बजार पुँजीकरण बढ्दै जाँदा यस्तो बहस हुनेगर्छ l यस्तै बहस २०७८ सालमा पनि चलेको थियो l बहस चल्दै गयो, बजार घट्दै गयो, चर्चा र बहस पनि सकियो, विषय पनि हरायो l यस वर्ष पनि चर्चा चल्न थालेको छ l बजार पुँजीकरण घट्दै गएपछि अन्तरसम्बन्ध हुन्छ कि हुन्न भन्ने विषय नटुंगिकन सकिनेछ र बजार बढ्दै गएपछि फेरी चर्चा शुरु हुनेछ l यो क्रम निरन्तर चल्नेछ l पुँजीकरण बढ्दा मात्र यसको चर्चा चल्नुले यी दुइ बीचको कुनै सम्बन्ध छैन र यो केवल ‘तर्साउने’ अस्त्र मात्र हो भन्ने देखिन्छ l शेयर बजार पुँजीकरण, जीडीपीसँगको अन्तरसम्बन्ध र अहिले देखिएको बजार पुँजीकरण वास्तविक हो कि हैन, वास्तविक पुँजीकरण कति छ भन्ने बारेमा विस्तारमा चर्चा गरिन्छ l

जीडीपी र पुँजीकरण

कुल ग्रार्हस्थ उत्पादन भन्नाले कुनै पनि देशको एक निश्चित समयावधिमा वस्तु तथा सेवाको अन्तिम बजार मूल्यको योग हो l यसको मापन एक आर्थिक वर्षको समयावधि लिएर गरिन्छ l कुनै पनि वस्तु वा सेवा सोही तोकिएको समयभित्र उत्पादन भएको हुनुपर्छ l यसमा उपभोगका लागि तयार भईसकेको वस्तु तथा सेवा मात्रै समावेश हुन्छन l उत्पादनमा उपयोग हुने कच्चा पदार्थ यसमा पर्दैन । कुल गार्हस्थ्य उत्पादन बजार मूल्यमा मापन गरिने हुँदा वस्तु तथा सेवाको बजार मूल्य बढ्दा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको मानसमेत वृद्धि हुन्छ l अहिले नेपालको जीडीपी ५३ खर्ब ८१ अर्ब रुपैयाँ पुगेको छ l आर्थक वर्ष २०८१/०८२ मा जीडीपी झण्डै ५८ खर्ब पुग्ने अनुमान गरिएको छ l

स्टक एक्सचेञ्जमा सूचीकृत कम्पनीको कुल बजार मूल्यलाई बजार पुँजीकरण भनिन्छ l यसको मापन गर्दा सूचीकृत शेयर सङ्ख्यालाई त्यसको बजार मूल्यले गुणन गरि निकालिन्छ l उदाहारणका लागि नेपाल दूरसञ्चार कम्पनी लिमिटेड (एनटीसी) को सूचीकृत शेयर सङ्ख्या १८ करोडलाई त्यसको बजार मूल्यले गुणन गर्दा यस कम्पनीको बजार पुँजीकरणको अङ्क आउँछ l २०८१ भदौ १३ गतेका दिन बजार बन्द हुँदाको अन्तिम मूल्य ९ सय ९२ रुपैयाँ १० पैसाको हिसाबले यस कम्पनीको बजार पुँजीकरण १ खर्ब ७८ अर्ब ५७ करोड ८० हजार रुपैयाँ हुन्छ l यसैगरी अन्य सूचीकृत कम्पनीको पनि यसैगरी बजार पुँजीकरण निकालिन्छ र सबै कम्पनीको बजार पुँजीकरणलाई जोडेर कुल बजार पुँजीकरण निकालिन्छ l २०८१ भदौ १३ गतेका दिन बजार पुँजीकरण ४३ खर्ब ६६ अर्ब ८८ करोड ६० लाख ५५ हजार १ सय ८५ र फ्लोट पुँजीकरण १५ खर्ब ४० अर्ब ४ करोड ६६ लाख ७० हजार रुपैयाँ थियो l  

जीडीपी र पुँजीकरणको सम्बन्ध

जीडीपी बढ्दा कम्पनीको नाफा बढ्नसक्छ l कम्पनीको नाफा बढ्दा शेयर मूल्य बढ्न सक्छ l शेयर मूल्य बढ्दा बजार पुँजीकरण पनि बढ्दै जान्छ l यस हिसाबले जीडीपी र बजार पुँजीकरणबीच सकारात्मक सम्बन्ध छ भन्न सकिन्छ l यसको सम्बन्ध हुने भए पनि जीडीपी र बजार पुँजीकरण सँगसँगै जानुपर्छ वा जान्छ भन्ने हुन्न l कुनै पनि कम्पनीको शेयर मूल्य कम्पनीको नाफाले मात्र बढ्छ भन्ने निरपेक्ष आधार हुन्न l किनभने शेयर बजारमा लगानी मात्र गरिन्न, बस्तुसरह कारोबार पनि गरिन्छ l कारोबार गर्दा कारोबारयोग्य शेयरको उपलब्धता पनि दृष्टिगत गरिएको हुन्छ l कारोबारीको मनोभावना, आर्थिक अवस्था, राजनीतिक स्थिरता र कम्पनीको व्यवसायिक अवस्थालगायत शेयर बजारलाई असर गर्ने धेरै कारक तत्वले बजार पूँजीकरण जीडीपीभन्दा फरक हुन सक्छ। जीडीपी र बजार पुँजीकरणको सम्बन्धको बारेमा पहिलोपटक अमेरिकन शेयर कारोबारी वारेन बफेटले उल्लेख गरेका थिए l आजको दिनमा बफेटले नै यसको उपयोग गर्न छाडिसकेका छन् l बफेटले शुरु गरेको यो विषयमा कुनै प्राज्ञिक निकायले शोध गरेको छैन l एक कारोबारीले आफ्नो लागि बनाएको एउटा सुत्र मानक सिद्धान्त बन्न सक्दैन l यस्तो हुन्थ्यो भने हरेक व्यक्तिले आफूलाई उपयुक्त ठानेको चिज आमसमुदायलाई उत्तिकै उपयोगी हुनेथियो तर, यस्तो हुँदैन l अंग्रेजीमा ‘वान म्यान्स फूड मे बी पोइजन फर एनोदर’ अर्थात एकजनाको खाना अर्को व्यक्तिको लागि विष हुनसक्छ भन्ने भनाई छ l

अङ्कको रुपमा पुँजीकरण

बजार पुँजीकरण एउटा विशुद्ध अङ्क वा हिसाब मात्र हो l २०८१ भदौ १३ गते नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज लिमिटेड (नेप्से) को विवरणअनुसार विशाल बजार कम्पनी लिमिटेडको शेयर मूल्य ४ हजार ५ सय २९ रुपैयाँ थियो l यस दिन यस कम्पनीको १ सय ६५ कित्ता शेयर कारोबार भएको थियो l १ सय ६५ कित्ता कारोबार भए पनि सबै शेयरको कारोबार भएसरह हिसाब निकालिन्छ l नेप्सेमा सूचीकृत सबैभन्दा कम ४ लाख ९१ हजार ४ सय कित्ता शेयर भएको विशाल बजार कम्पनी लिमिटेडको एकैदिन सबै शेयर कारोबार भएमा २ अर्ब २२ करोड ५५ लाख ५० हजार ६ सय रुपैयाँ रकम चाहिने रहेछ l यही रकमलाई नै बजार पुँजीकरण भनिन्छ l थोरै शेयर भएको कम्पनीको सबै शेयर बिक्री हुँदा त दुइ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढि रकम चाहिन्छ भने सूचीकृत सबै कम्पनीको शेयर एकैदिन कारोबार हुने हो भने झण्डै ४३ खर्ब रुपैयाँ चाहिन्छ l सूचीकृत सबै शेयर कारोबारयोग्य हुन्न l नेपालको सन्दर्भमा बैकिङ्ग र बिमा कम्पनीको ४९ प्रतिशत मात्रै शेयर खुलाबजारमा कारोबार हुन्छन् l यसको विपरित बाँकी ५१ प्रतिशत शेयर खुलाबजारमा कारोबारयोग्य हुँदैनन् l त्यस्तै, बैकिङ्ग र बिमाबाहेकका क्षेत्रका कम्पनीका शेयर तीन वर्षपछि सबै कारोबारयोग्य हुन्छन् l संसारमा कहीं नहुने दुइ र तीनथरी शेयर मूल्य नेपालमा मात्र देख्न पाइन्छ l बैकिङ्ग र बिमा कम्पनीको संस्थापक र सर्वसाधारण गरि शेयरको मूल्य छुट्टाछुट्टै छ l तर, पुँजीकरण गणना गर्दा संस्थापक शेयरलाई सर्वसाधारण अर्थात् फ्लोटको आधारमा गरिन्छ l यसबाट के बुझ्नुपर्छ भने बजार पुँजीकरण अङ्क मात्र हो l

तीन गुणा पुँजीकरण

२०८१ भदौ १३ गते नेपालमा बजार पुँजीकरण जीडीपीको करिब ८२ प्रतिशत थियो l यो अनुपात बढेर ८८ प्रतिशतसम्म पुगेको छ l यतिबेलै शेयरबजार ‘ओभरभ्यालुड’ भन्यो, जोखिम बढ्यो भन्ने चर्चा शुरु चलेको छ l यता यस्तो चर्चा चलिरहँदा साउदी अरबको बजार पुँजीकरण जीडीपीभन्दा १ सय ५० प्रतिशत बढि छ l साउदी अरबको जीडीपी २६ निल र बजार पुँजीकरण ३७ निल नेपाली रुपैयाँ छ l सन् २०१९ डिसेम्बर ११ मा साउदी अरबको बजार पूँजीकरण जीडीपीको झण्डै तीन गुणा थियो l यसरी पुँजीकरण बढ्नुमा त्यहाँ सूचीकृत कम्पनीको शेयर मूल्य तीन गुणा बढेको थिएन l साउदी सरकार स्वामित्वको पेट्रोलियम उत्पादक साउदी अरेबियन आयल कम्पनी सूचीकरण भएको थियो l यसले पहिलो कारोबार दिनमै २५ निल २६ खर्ब नेपाली रुपैयाँभन्दा बढीको बजार पूँजीकरण कायम गरेको थियो l साउदी अरबको स्टक एक्सचेञ्जको त्यतिबेलाको बजार पुँजीकरण करिब ३० निल जीडीपी १२ निल नेपाली रुपैयाँ हाराहारी थियो l अहिले जीडीपी बराबर बजार पुँजीकरण पुग्न लाग्यो, जोखिम बढ्यो भन्ने जुन प्रचार भईरहेको छ, यसको सत्यतथ्यको बारेमा खासै चर्चा भएको देखिन्न l खोजी हुन्थ्यो भने साउदी अरबको जीडीपी र पुँजीकरणको चर्चा अवश्य नै हुनेगर्थ्यो l यस्तो उदाहरण अरु पनि भेटिन सक्छ l

कुन पुँजीकरण वास्तविक

नेप्सेले कुल र फ्लोट गरि दुइथरि बजार पुँजीकरण सार्वजनिक गरिरहेको छ l कुल पुँजीकरणको चर्चा चल्दा फ्लोट पुँजीकरणको बारेमा कसैले पनि वास्ता गरेको देखिन्न l यद्यपी कुल पुँजीकरणलाई लिँदा पनि यसले कुनै असर पार्ने हैन l किनकी यो एउटा अङ्क मात्र हो, यसले कुनै तात्त्विक असर पर्दैन भन्ने कुरा साउदी अरबको बजार पुँजीकरण र जीडीपीको अङ्क हेर्दा ज्ञात हुन्छ l साउदीको उदाहरणले देखाउने कुरो के हो भने अन्य कम्पनीको शेयर मूल्य नबढे पनि कुनै एउटा कम्पनीले पनि बजार पुँजीकरणमा तात्त्विक असर पर्दोरहेछ l नेप्सेमा सूचीकृत विभिन्न १२ वटा समूहका २ सय ६८ वटा कम्पनीको ८ अर्ब १८ करोड ७१ लाख ४५ हजार ९ सय ३५ कित्ता शेयर सूचीकृत भएका छन् l यो अङ्कमा खारेजीको क्रममा रहेका (क्रिष्टल फाइनान्स लिमिटेड) र सूचीकरणमा रहेका तर, कारोबार स्थगन भएको (क्यापिटल मर्चेन्ट बैंक एण्ड फाइनान्स कम्पनी लिमिटेड) शेयरलाई समावेश गरिएको छैन l यसमा सोल्टी होटेल लिमिटेडको अङ्कित मूल्य १० रुपैयाँ र हाथवे इन्भेस्टमेन्ट नेपाल लिमिटेडको अङ्कित मूल्य ५० रुपैयाँ रहेका शेयरलाई अङ्कित मूल्य १ सय रुपैयाँको हिसाबले गणना गरिएको छ l २०८१ भदौ १३ गतेको विवरणअनुसार यी सबैको बजार पुँजीकरण ४३ खर्ब ६६ अर्ब ८८ करोड ६० लाख ५५ हजार १ सय ८५ र फ्लोट पुँजीकरण १५ खर्ब ४० अर्ब ४ करोड ६६ लाख ७० हजार रुपैयाँ छ l

कुल पुँजीकरण कसरी गणना गरिन्छ भन्ने कुरा माथि उल्लेख भईसकेको छ l फ्लोट गणना कसरी गरिएको छ भनेर नेप्सेले सार्वजनिक गर्ने गरेको छैन l सिद्धान्तत: फ्लोटमा कारोबारयोग्य शेयर मात्र गणना गरिन्छ l बैकिङ्ग र बिमाबाहेकका कम्पनीको शेयर निश्चित अवधिसम्म बिक्री बन्देजमा रहन्छ l यस्ता बिक्री बन्देजमा रहेका शेयरलाई फ्लोटमा राखिएको छ वा छैन सार्वजनिकरुपमा प्रकाशमा नआएको हुँदा यस बारेमा यकिन भन्न सकिन्न l फ्लोट पुँजीकरण हेर्दा यस्ता शेयरलाई राखिएको छैन होला भन्नेसम्मको अनुमान गर्न सकिन्छ l जलविद्युत समूहका अपर तामाकोशी हाइड्रोपावर लिमिटेड, रसुवागढी हाइड्रोपावर लिमिटेड, साञ्जेन जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड, मध्य भोटेकोशी जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड र चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडका संस्थापक शेयरलाई कुन वर्गमा राखिएको छ, यसको पनि सार्वजनिक जानकारीमा आएको छैन l खुलारुपमा कारोबारमा आउने शेयरको अनुमानित संख्या ४ अर्ब ५० करोड कित्ता छ l अनुमान गरिएको फ्लोटेड शेयरको बजार पूँजीकरण करिब २७ खर्ब रुपैयाँ अनुमान गर्न सकिन्छ l तालिकामा सूचीकृत क्षेत्र, कुल शेयर संख्या, अनुमानित फ्लोटेड शेयर संख्या र अन्तिम बजार मूल्यअनुसारको बजार पूँजीकरण पेश गरिएको छ l

शेयर संख्या र बजार पूँजीकरण

  स्रोत : नेप्से, २०८१ भदौ १३ 

तालिकामा वाणिज्य बैंक, विकास बैंक, वित्त (फाइनान्स), लघुवित्त, जीवन बिमा र निर्जीवन बिमा कम्पनीका शेयरलाई एकै ठाउँमा राखिएको छ l यी समूहका कम्पनीका ४९ प्रतिशतसम्म शेयर सर्वसाधारण अर्थात फ्लोटमा राख्न सकिने हुँदा हाल फ्लोटमा नआए पनि भविष्यमा जुनसुकै बेला फ्लोटेड बनाइने हुँदा अहिले नै यसलाई फ्लोटमा राखिएको छ l जलविद्युत समूहका तामाकोशी, चिलिमे, साञ्जेन, रसुवागढी र मध्य भोटेकोशीको ४९ प्रतिशत शेयरलाई फ्लोटेड मानी अन्य कम्पनीका पूरै शेयरलाई कारोबारयोग्यका रुपमा लिईएको छ l यसमा पनि लकिङ्ग खुल्न बाँकी रहेका कम्पनीको क्रमशः लकिङ्ग खुलि खुलाबजारमा कारोबार हुनेहुँदा अहिले नै फ्लोटेडमा राखिएको हो l लगानी समूहको नागरिक लगानी कोष, हाइड्रोइलेक्ट्रिसिटी इन्भेष्टमेन्ट एण्ड डेभलपमेन्ट कम्पनी लिमिटेड, नेपाल पूर्वाधार बैंक लिमिटेड र ईमर्जिङ्ग नेपाल लिमिटेडको क्रमशः २०, २०, ४० र १० प्रतिशत शेयरलाई कारोबारयोग्यको रुपमा लिईएको छ l अन्य समूहको एनटीसी, नेपाल पुनर्बिमा कम्पनी लिमिटेड, हिमालयन रिइन्स्योरेन्स कम्पनी लिमिटेडको क्रमशः ८, १६ र ३० प्रतिशत शेयरलाई कारोबारयोग्यको रुपमा लिईएको छ l उत्पादन तथा प्रशोधन र होटेल तथा पर्यटन समूहका सबै शेयरलाई कारोबारयोग्य गणना गरिएको छ l त्यस्तै, व्यापार समूहको विशालबजार कम्पनी लिमिटेड र साल्ट ट्रेडिङ्ग कर्पोरेसनको क्रमशः ८५ र ७८ प्रतिशतलाई कारोबारयोग्य मानिएको छ

जोखिमको अवस्था  

शेयरबजारको पुँजीकरण कति हुनुपर्ने भन्ने कुनै सिमा हुन्न l शेयरबजारमा कम्पनी बाहिरिनेभन्दा भित्रिने अर्थात् सूचीकरण हुने दर बढि हुन्छ l नयाँ कम्पनी सूचीकरण भईरहने हुँदा पुँजीकरण पनि बढ्दै जान्छ l पुँजीकरण कति हुँदा ठिक कति हुँदा बेठिक भन्ने कुनै सुत्र हुन्न l जोखिम कुल बजार पुँजीकरणले हैन तत् तत् कम्पनीको शेयर मूल्यले निर्धारण गर्छ l पूँजीकरण केवल गणना मात्र भएको र यो वास्तविक रकम नभएको हुँदा यसले लगानी र कारोबारमा कुनै असर गर्दैन l तालिकामा अनुमान गरिएको झण्डै २७ खर्ब रुपैयाँ  पनि वास्तविक अङ्क भने हैन l बजार पुँजीकरणमा २७ प्रतिशत योगदान दिने बैकिङ्ग र बिमाको ४९ प्रतिशत फ्लोट मानिए पनि अझसम्म पनि कतिपय कम्पनीको ३० प्रतिशत शेयर मात्र फ्लोट भएको छ l १५ प्रतिशतको योगदान दिने जलविद्युत समूहका धेरै कम्पनीको लकिङ्ग खुल्न बाँकी छ l जीडीपी र पुँजीकरणको बीच प्रत्यक्षरुपमा कुनै सम्बन्ध स्थापित गर्न नसकिएको अवस्थामा शेयरबजार ‘ओभरभ्यालुड’ भयो भन्नुको कुनै अर्थ देखिन्न l यदि यी दुइ बीचमा सम्बन्ध हुने रहेछ भनेर प्रमाणित नै भयो भने पनि शेयरबजार ‘ओभरभ्यालुड’ भएको देखिन्न l नेप्सेले सार्वजनिक गरेको फ्लोट पुँजीकरणलाई आधार मान्ने हो भने जीडीपीको एक चौथाई र तालिकामा देखाइएको अनुमानित पुँजीकरणलाई आधार मान्दा पनि आधा मात्र पुगेको छ l बजार पुँजीकरणले कुनै पनि कम्पनीको शेयर मूल्य ओभरभ्यालुड हुन्न l कम्पनीगत शेयर मूल्यको आधारमा कम्पनी चाहिँ ‘ओभरभ्यालुड’ हुनसक्छ l पूँजीकरणसँगै बेला बेला शेयर कारोबार मापन गर्ने इन्डेक्सलाई लिएर पनि अनेकौं कुरा आउँछ l कुनै बेलाको झण्डै ३ हजार २ सयको इन्डेक्स घटेर फेरी त्यति नै अङ्क पुग्दा एकै हुन्न l किनभने यस बीचमा थुप्रै कम्पनी सूचीकरणमा आइसकेका हुन्छन् l इन्डेक्स गणना गर्दा लिइने आधार पुँजीकरण नयाँ कम्पनी सूचीकरण हुनासाथ परिवर्तन हुन्छ l पूँजीकरण र इन्डेक्सलाई अङ्कको हिसाबले घटीबढी भयो भन्नुभन्दा यस्तो हिसाब बुझ्नको लागि आधार पूँजीकरण लिएर तुलनात्मकरुपले हेर्नुपर्छ l यसका लागि नेप्सेले हरेक हप्ता आधार पूँजीकरण र फ्लोट पुँजीकरण गणना गर्दा लिएका आधार पनि साप्ताहिकरुपमा सार्वजनिक गर्नुपर्छ l यस्तो विवरणमा कुन कम्पनीको कति शेयर फ्लोटमा आएको छ भन्ने पनि उल्लेख गर्नुपर्छ यसो गर्दा आमरुपमा फ्लोट पुँजीकरण विश्वसनीय हुनजान्छ र अध्येयतालाई पनि तुलनात्मक अध्ययन गर्न सघाउ पुग्छ l 

२०८१ भदौ १९ 

आर्थिक अभियान 

https://www.abhiyandaily.com/article/bjaar-puunjiikrnn-r-kul-gaarhsthy-utpaadn-ekarkaabiic-antrsmbndh-hunch-ki-hundain