म्युचुअल कि मनपरी फन्ड

सिद्धार्थ बैंक प्रवर्द्धक र सिद्धार्थ क्यापिटल योजना व्यवस्थापक रहेको ‘सिद्धार्थ इक्विटी ओरियन्टेड स्किम’ नामक सामूहिक कोष (म्युचुअल फन्ड) को अवधि सकिएको छ । अवधि सकिएसँगै योजना खारेज गरी एकाइधनीलाई रकम फिर्ता शुरू गरे पनि रकम फिर्ता प्रक्रिया विवादमा परेको छ । यस अघि यही समूहको सिद्धार्थ इन्भेस्टमेन्ट ग्रोथ स्किम १ को अवधि समाप्तिपछि फिर्ता भुक्तानीमा यस्तो विवाद आएको थिएन । त्यस्तै, नबिल बैंक प्रवर्द्धक र नबिल इन्भेस्टमेन्ट बैंकिङ योजना व्यवस्थापक रहेको नविल ब्यालेन्स फन्ड १ पनि सहज रूपमा खारेज भएको थियो । यस आलेखको ठाउँठाउँमा परेका फन्ड, कोष वा योजना शब्दलाई एकै अर्थमा बुझ्नुपर्नेछ । 

विवादको जड 

सिद्धार्थ इन्भेस्टमेन्ट ग्रोथ स्किम १ नामक पाँचवर्षे योजना व्यवस्थापन गरिरहेको सिद्धार्थ क्यापिटलले दोस्रो योजनाका रूपमा २०७१ साउन ६ गतेबाट सिद्धार्थ इक्विटी ओरियन्टेड स्किम नामक अर्को पाँचवर्षे योजनासमेत व्यवस्थापन गरेको थियो । यही योजना २०७६ साउन ६ गते परिपक्व भयो । यस्ता योजना नवीकरण नहुने हुँदा अवधि सकिएपछि अनिवार्य खारेजीमा गएर एकाइधनीलाई मूलधनसहित आर्जित सम्पत्ति फिर्ता गर्नुपर्छ । व्यवस्थापकले योजना अवधिसम्म विक्री गर्न नभ्याएको, गाभिने र विलयमा गएका कम्पनीको शेयर लीलामीमार्फत विक्री गर्‍यो । व्यवस्थापकले प्रकाशन गरेको असार मसान्तसम्म कायम रहेको प्रतिएकाइ खुद सम्पति ११ रुपैयाँ ३१ पैसा र साउन ४ सम्म कायम रहेको साप्ताहिक विवरण अनुसार प्रतिएकाइ खुद सम्पत्ति ११ रुपैयाँ ३३ पैसा थियो । समयावधिभित्र विक्री हुन बाँकी सम्पत्ति विक्री गर्दा प्रतिएकाइ ११ रुपैयाँ ५० पैसा वा त्योभन्दा केही बढी हुनसक्ने अनुमान एकाइधनीले गरेका थिए । योजना अवधि सकिएको ३ महीनाभित्र बाँकी रहेको सम्पत्ति (शेयर ऋणपत्र आदि) विक्री गरी योजना खारेज गर्नुपर्ने कानूनी व्यवस्थाअनुरूप व्यवस्थापकले बाँकी रहेको सम्पत्ति विक्री गर्न भदौ १६ गतेदेखि २२ गतेसम्म लीलामीको लागि सूचना प्रकाशन गर्‍यो । 

सम्पत्ति लीलामी विक्रीपश्चात् कायम हुन आएको खुद सम्पत्ति एकाइधनीलाई एकाइधनीकै बैंक खातामा असोज १६ गतेदेखि जम्मा गरिने सूचना प्रकाशन गरेको थियो । दशैं पर्वको पूर्वसन्ध्यामा लगानीबाट लाभ प्राप्त हुनु एकाइधनीका लागि खुशीको समाचार भए पनि रकम प्राप्त हुँदा झस्किनु परेको थियो । प्रायः सबै धारकले साउनको पहिलो हप्ता कायम रहेको खुद सम्पत्तिको आधारमा आफूले पाउन सक्ने रकम अनुमान गरिसकेका थिए । तर, रकम प्राप्त हुँदा कसैलाई प्रतिएकाइ १८ रुपैयाँको दरले र कसैलाई ६ रुपैयाँको दरले प्राप्त भएको थियो । अचम्म के थियो भने रकम फिर्ता सूचनामा प्रतिएकाइ कति रुपैयाँका दरले फिर्ता गर्न लगिएको भन्ने उल्लेख थिएन । सामान्यतया यस्ता फन्डले योजना खारेजीपछि प्रतिएकाइ कति रुपैयाँका दरले रकम फिर्ता गर्न लागिएको हो सो कुराको जानकारी सूचनामा दिनुपर्छ । रकम फिर्ता गर्दा एकैपटक नगरेर पटकपटक वा अन्तरिम रूपमा समेत गर्न सक्छन् । उदाहरणका लागि यस्ता कोष सम्बन्धी छुट्टै कानुन बन्नु अघि एनआईडीसी क्यापिटल मार्केट्स (हाल सनराइज बैंकमा विलय भएको) ले प्रवर्द्धन र व्यवस्थापन गरेको ‘एनसीएम म्युचुअल फन्ड’ले सम्भवतः ४ पटक गरेर भुक्तानी गरेको थियो । यस अघिका दुई योजना सिद्धार्थ इन्भेस्टमेन्ट ग्रोथ स्किम १ र नबिल ब्यालेन्स फन्ड १ ले रकम फिर्ता भुक्तानी गर्दा प्रकाशन गरेको सूचनामा प्रतिएकाइ यति रकम भनेर किटिएको थियो । सिद्धार्थ इक्विटी ओरियन्टेड स्किमलाई फिर्ता भुक्तानी रकम किटान गर्न के कुराले बाधा पुर्‍याएको थियो भन्ने कुरा कतै खुल्दैन । जसको सम्पत्ति लिएर कोष चलायो, उसैलाई त्यसको यथोचित जानकारी नदिनु बेइमानीको अधिकतम पराकाष्ठा हो । अनौपचारिक रूपमा एकाइधारकले व्यवस्थापकसँग लिएको जानकारी अनुसार प्रतिएकाइ ११ रुपैयाँ ४९ पैसा फिर्ता गरिएको भनिए पनि खातामा भनिए जति रकम पठाएन । बढी रकम भुक्तान गरिएका धारकको बैंक खाताबाट धारकलाई जानकारी नै नदिई खुसुक्क रकम तानिएको छ । बैंकले पनि आफ्नो ग्राहकको खातामा आएको रकम व्यवस्थापकले लैजान्छु भन्नासाथ फिर्ता लाने अनुमति किन के आधारमा दिए ? के आफ्नो ग्राहकप्रतिको जिम्मेवारी बैंकले लिनु नपर्ने हो ? बढी रकम गएको (प्रतिएकाइ फिर्ता रकम औपचारिक जानकारी नगराएको हुँदा घटी वा बढी भन्ने आधार थिएन) भन्ने आधारमा तानिएको छ तर, कम रकम (यसको पनि आधार छैन) गएकालाई थप गरिएन । बढी रकम तुरुन्त फिर्ता लिन सक्नेले कम रकम गएकालाई तुरुन्त थप गरिदिनु पर्ने हो कि होइन ? प्रश्नको उत्तर धारकले यथासमयमा पाएनन् । यस विषयमा व्यापक प्रश्न उठेपछि व्यवस्थापकले १२ दिनपछि ‘झारा’ टाराइ वक्तव्य निकालेर प्रतिएकाइ फिर्ता गरिएको रकम ११ रुपैयाँ ४९ पैसा हो भनेर औपचारिक जानकारी गराएको छ । 

बेजिम्मेवारहरू 

कोष सञ्चालन गर्न अनुमति दिने निकाय नेपाल धितोपत्र बोर्ड हो । कोष प्रवद्र्धक नेपाल राष्ट्र बैंकबाट ‘क’ वर्गको इजाजतप्राप्त सिद्धार्थ बैंक, प्रवद्र्धककै कम्तीमा ५१ प्रतिशत शेयर रहेको बोर्डबाट योजना व्यवस्थापन गर्न अनुमतिप्राप्त सिद्धार्थ क्यापिटल व्यवस्थापक हो । एकाइधनीको अभिलेख राख्ने डिपोजिटरी पनि व्यवस्थापक आफै हो । यसका साथै प्रवद्र्धकले फरकफरक क्षेत्रका तोकिएका योग्यता पुगेका कम्तीमा ५ जना विशिष्ट व्यक्तिलाई सुपरिवेक्षकका रूपमा नियुक्त गरेको हुन्छ । सुपरिवेक्षकको भूमिका व्यवस्थापकको भन्दा बढी हुन्छ । सामूहिक कोष नियमावली २०६७ को नियम १९ मा सुपरिवेक्षकको काम, कर्तव्य र अधिकार तोकिएको छ । उक्त नियम अनुसार (१) सहभागी (एकाइधनी) को हित संरक्षण गर्ने, (२) योजना व्यवस्थापक तथा डिपोजिटरीको कामकारबाहीको सुपरिवेक्षण गर्ने, (३) योजनाको खुद सम्पत्ति मूल्यको जाँच गर्ने, (४) योजना अन्तर्गतको सम्पत्ति तथा कागजातहरू सुरक्षित साथ राखिए नराखिएको सुपरिवेक्षण गर्ने र (५) व्यवस्थापकले राखेको अभिलेख दुरुस्त रहे नरहेको सुपरिवेक्षण गर्ने लगायतका छन् । तर, यी काम कर्तव्यबाट सुपरिवेक्षक चुकेका छन् र सहभागीको हित संरक्षण हुनसकेको छैन । नियमावलीले व्यवस्थापकको पनि कामकर्तव्य तोकेको छ तर, सुपरिवेक्षक नै एकाइधनीको हित भक्षक बनेका हुँदा व्यवस्थापक र डिपोजिटरी गौण जस्तै बनेका छन् । यद्यपि व्यवस्थापक र डिपोजिटरी पनि गैरजिम्मेवार बनेकै हुन् । 

बोर्ड पनि बेजिम्मेवार 

म्युचुअल फन्ड सञ्चालन गर्न अनुमति दिने बोर्ड यस मामलामा एक शब्द उच्चारण नगरी बस्नु अर्को आश्चर्य हो । बोर्ड लगानीकर्ताको सर्वोच्च हित संरक्षक हो । तर, सिद्धार्थ इक्विटी ओरियन्टेड स्किमले गरेको गतिविधिलाई लिएर यसको प्रवर्द्धक, व्यवस्थापक र सुपरिवेक्षकलाई के भएको भनेर सोधेको सार्वजनिक रूपमा जानकारी गराएको छैन । के उसो भए सहभागीको सर्वोच्च हित संरक्षक बोर्डको मौन स्वीकृति प्रवर्द्धक, सुपरिवेक्षक र व्यवस्थापकले पाएका हुन् ? वा बोर्डले यिनलाई अभयदान दिएको हो ? बोर्डले यथाशीघ्र यस विषयमा छानविन गरी प्रवर्द्धक सिद्धार्थ बैंक, व्यवस्थापक सिद्धार्थ क्यापिटल र सुपरिवेक्षकलाई ५ वर्षसम्म कालोसूचीमा राखी यस्ता कोष प्रवर्द्धन, व्यवस्थापन र सुपरिवेक्षण गर्न नपाउने गरी रोक लगाउनुपर्छ । लापरबाहीको पराकाष्ठा नाघेको हुँदा यही समूहले प्रवर्द्धन र व्यवस्थापन गरीरहेको सिद्धार्थ इक्विटी फन्ड र सिद्धार्थ इन्भेस्टमेन्ट ग्रोथ स्किम २ नामक कोषलाई अहिले नै खारेजीमा लानेतर्फ पनि सोच्नुपर्ने भएको छ । अबका दिनमा यस्ता व्यवस्थापन गर्ने जिम्मेवारी प्रवर्द्धकको कुनै स्वार्थ नहुने तेस्रो पक्षलाई दिनुपर्ने र सुपरिवेक्षकको भूमिका संस्थागत निकायलाइ दिने गरी कानून संशोधनको प्रक्रिया अविलम्ब अघि बढाओस् ।

आर्थिक अभियान दैनिक, २८ असोज, २०७६
https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/359475

पर्व र अर्थको अध्यात्म

दशैं पर्वसँग आएर तिहारसँग शरदको याम बिदा हुन्छ । पूर्वीय पात्रोअनुसार असोज र कात्तिक महीना शरदऋतु हो । वर्षायामको समाप्ति र हिउँद यामको शुरुआत हुनुअघिको शारदीय यामलाई सामवेदमा ‘वर्षाण्यनु शरदो हेमतः शिशिर इन्नु रन्त्य’ अर्थात् वर्षा (साउन–भदौ) ऋतुपछि आउने शरद, हेमन्त र शिशिर ऋतु आनन्ददायक हुन्छ भनिएको छ । शारदीय याममा धानका बालाले खेल्ने बयेली, आकाश जस्तै नीला नदी, जाडो न गर्मीयुक्त समय हुनुका कारण सामवेदले यसो भनेको हो । अघिपछि कहिल्यै नबज्ने नेपालकै मौलिक मालश्री धुन घटस्थापनादेखि कोजाग्रत पूर्णिमाका दिनसम्म बजाइन्छ । दशैं (पर्व) एक तर, प्रभाव अनेक छ । 

पर्वका चार पक्ष 

कुनै पनि पर्वका चारओटा महत्त्वपूर्ण पक्ष हुने हुँदा फजूल खर्च वा आडम्बर मात्र पनि ठान्नु हुँदैन । पहिलो, आफ्नो सांस्कृतिक विरासत पछिल्लो पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्ने अवसर हो । त्यसैले यजुर्वेदमा ‘सा प्रथमा संस्कृतिर्विश्ववारा’ भनिएको हो । दोस्रो, समाजमा भ्रातृत्व, मैत्रेय, सद्भाव, प्रेम र स्नेह जगाउने उत्तम अवसर पर्व हो । ऋग्वेदले पर्वको सामाजिक पक्षलाई इंगित गर्दै ‘आनो भद्राः क्रतवो, यन्तु विश्वतः’ अर्थात् सबैतिरबाट शुभ प्राप्त होस् र ‘अन्यो अन्यमभिर्यत’ (एकअर्कासँग प्रेम बढ्छ) भनेको छ । तेस्रो, चार पुरुषार्थ मध्येको एक पुरुषार्थ धर्म हो । मानवले धारण गरेको नीति-नियम, सदाचार र आचार-विचार नै धर्म हो । मनुले ‘इति धारयते धर्म’ भनेका छन् । त्यस्तै, चाणक्यले ‘सुखस्य मूलम् धर्म’ भनेका छन् । शास्त्रले ‘धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षतः । तस्माद्धर्मो न हन्तव्यः मा नो धर्मो हतोवधीत् ।। अर्थात् नाश भएका धर्मले नाश गर्छ, रक्षा गरेका धर्मले रक्षा गर्छ । त्यसैले नाश हुने धर्मले कहिल्यै नाश नगरोस् भन्नका लागि कहिल्यै धर्मको नाश गर्नु हुँदैन । त्यसैले, पर्वको धार्मिक स्थान महत्त्वपूर्ण छ । चौथो, पक्षका रूपमा आर्थिक पक्ष अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । पर्वमा हुने खर्चले मुद्रा परिचालन बढाउँछ र यसले देशको आर्थिक विकासमा गति ल्याउँछ । 

जीवन र धन 

पर्वका चार पक्ष भएजस्तै मानव जीवनका पनि चारै पक्ष छन् । धर्म, अर्थ, कर्म र मोक्ष चार पुरुषार्थ हुन् । मानव यी चार कुरा प्राप्तिको मार्गमा लाग्नुपर्ने हुन्छ । ‘अर्थ’ शब्द ‘ऋग्’ धातुबाट बनेको छ । यसको अर्थ गति हो । जीवन गतिशील हुनु नै अर्थ हो । अर्थलाई मानव जीवनको मूलशास्त्र मानिएको छ । चाणक्यले ‘मनुष्याणां वृत्तिरर्थः मनुष्यवती भूमिरित्यंर्थः । त्यस्याः पृथिव्यां लाभपालनोपायः’ अर्थात् ‘मानिसको व्यवहार वा जीविका, मनुष्ययुक्त भूमिको नाम, भूमि प्राप्त गर्ने र रक्षा गर्ने शास्त्रलाई अर्थशास्त्र’ भनेका छन् । अर्थको विषयमा आचार्य वात्स्यायनले कामसूत्रमा ‘विद्या भूमिहिरण्य पशुधान्य भाण्डोपस्कर मित्रादीनामर्जन–मर्जितस्य विवर्धनमर्थ’ अर्थात् विद्या, सुनचाँदी, धनधान्य, भाँडावर्तन, काठपात, घरगृहस्थी र मित्र सबै अर्थ हुन् भनेका छन् । ऋग्वेदमा ‘रयी दवो दुहितरो विभातीः प्रजावन्तं यच्चातास्मु देवीः’ अर्थात् हे ! ईश्वर हामीलाई धन र सन्तानबाट परिपूर्ण गर्नुहोस् भनिएको छ ।

धनार्जनको बाटो 

माथिका दुई अनुच्छेदमा पर्व र जीवनका विविध पक्षका बारेमा सामान्य चर्चापश्चात् जीवनलाई सुखमय बनाउने बाटो धनार्जन के कसरी हुन्छ वा गर्न सकिन्छ भन्ने बारेमा संक्षेपमा चर्चा गरिन्छ । सम्पत्ति वा धन प्राप्त हुने बाटो अनेकौं हुन्छन् । देवर्षि नारदले १२ ओटा र मनुले सातओटा विधि बताएका छन् । मनुले ‘सप्त वित्तगमा धर्मा दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कर्मयोगश्च सत् प्रतिग्रह एव च ।।’ अर्थात् दाय (उत्तराधिकार वा अंश), लाभ (व्यावसायिक नाफा), क्रय (खरीद), जय (बाजी, जुवा, पुरस्कार), प्रयोग (कृषि, लगानी), कर्मयोग (नोकरी आदि सेवाबाट प्राप्त पारिश्रमिक), सत् प्रतिग्रह (दान) बाट सम्पत्ति प्राप्त हुन्छ भनेका छन् । आधुनिक समयमा पनि धन प्राप्त हुने विधि यिनै सातओटा हुन् । 

महाभारतमा ‘उद्योगं पुरुषलक्षणम्’ (उद्योग पौरखीको लक्षण हो) भनिएको छ । धनार्जनको बाटो सहज छैन कठिन छ त्यसैले ‘मज्ज्यन्त्य विचेतः’ (ज्ञानविना धोका खाइने) तथा ‘अनुब्रुवाणो अध्येति न स्वपन्’ (अभ्यासबाट सिकिने) हुँदा लगानीका कुनै पनि क्षेत्रमा प्रवेश गर्नुअघि त्यसका बारेमा जानेर बुझेर मात्र लाग्नुपर्छ । लगानीमा सुझबुझको महत्त्वलाई यजुर्वेदमा ‘अशिक्षायै प्रश्निनम्’ भनिएको छ । देवर्षि नारदले ‘यत्रश्रीर्यौवनं वापि परदारोपि तिष्ठति । तत्र सर्वान्धिता नित्यं मूर्खत्वं चापि जायते’ (जहाँ धन, यौवन र परस्त्री हुन्छ, त्यहाँ सबै अन्धा र मूर्ख हुन्छन्) भनेका छन् । ऐतरेय ब्राह्मणले ‘इन्द्र इच्चरतः सखा’ लगनशील व्यक्तिलाई सदा ईश्वरले साथ दिन्छन् भनेका छन् । महाभारतमा ‘उत्थानं संयमो दाक्ष्यमप्रमादो धृतिः स्मृतिः । समीक्षं च समारम्भो विद्धि मूलं भवस्य तु’ अर्थात् ‘उद्योग, संयम, दक्षता, सावधानी, धैर्य, स्मृति र सोचविचार नै उन्नतिको मूल हो’ भनिएको छ । धनार्जनको बाटोमा हिँड्दा आप्mनो बुद्धिविवेकको बढी उपयोग गर्नुपर्ने तथ्यलाई मनन गराउन ऋग्वेदमा ‘न स्रेधन्तं रयिर्नशत’ भनिएको छ । 

शेयरबजारमा लगानी 

महर्षि मनुले भनेका धन कमाउने सातओटा बाटामध्ये शेयर लगानीलाई लाभ (व्यावसायिक नाफा), प्रयोग (लगानी) र क्रय (खरीद)को स्वरूप मान्न सकिन्छ । तर, यसरी लगानी गर्नुअघि सोचविचारको पनि उत्तिकै भूमिका हुन्छ । शेयरबजारमा हुने लगानी जोखिमयुक्त हुन्छ । तर, शेयरबजारबाट अथाह लाभ पनि हुन सक्छ । कसरी लाभ लिने भन्नेमा आफ्नो रणनीतिक योजना, लगानी गरिने कम्पनीका बारेमा पर्याप्त जानकारी लिनु आवश्यक हुन्छ । यस्ता जानकारी कम्पनीले त्रैमासिक रूपमा प्रकाशन गर्ने वित्तीय विवरण, वार्षिक प्रतिवेदन, व्यवसाय नियमन गर्ने सम्बद्ध कानून, नियामकीय निर्देशन र परिपत्र, देशीय अर्थतन्त्र आदिको पनि ज्ञान लिनुपर्छ । शेयर लगानी गर्दा वार्षिक प्रतिफललाई एउटा आधार बनाएमा दीर्घकालमा राम्रो लाभ पाउन सकिन्छ । 

‘भद्रं कर्णेभिः श्रणुयाम’ राम्रा कुरा सुनेर (ज्ञान लिएर) शेयरबजारमा लगानी गर्न सकिन्छ । शेयरबजार अत्यन्त जोखिमयुक्त लगानीको क्षेत्र भएकाले ऋग्वेदमा भनिएको ‘अचेतनस्य पथः मा विदृक्षः’ (अज्ञानको बाटोमा) लागेर धनार्जन हुँदैन भन्ने तथ्यमा ध्यान दिनुपर्छ । थाहा नभएको र नबुझेको क्षेत्रमा लगानी गर्दा त्यसबाट पनि लाभ पाउन सकिँदैन । ‘अकेतवे केतुं कृण्वन्’ (अज्ञानीलाई ज्ञान देऊ) भनेर ऋग्वेदमा भनिएको हुँदा ज्ञान लिने विषयमा लगानी गर्दा सचेत हुनुपर्छ । ज्ञान मात्र लिएर हुँदैन प्रयत्नशील पनि हुनुपर्छ भनेर अथर्ववेदमा ‘सहो रूरोह रोहितः’ भनिएको छ । पाएको ज्ञानको सदुपयोग गरेर उन्नति गर्नु अवनति हुने कार्य नगर्नु भनेर अथर्ववेदमा नै ‘उद्यानं ते पुरुष नावयानम्’ भनिएको छ । ‘रमन्त्यां पुण्या लक्ष्मीः’ (इमानदारीपूर्वक आर्जन गरेको धन दिगो हुन्छ) भनेर अथर्ववेदले बताएको छ । 

महाभारतको शान्तिपर्वमा ‘आसीनश्च शयानश्च विचरन्नपि वा स्थितः । अर्थ योगं दृढं कुर्याद् योगरुचावाचैरपि ।’ अर्थात् जागृत र सुषुप्त हरेक अवस्थामा अर्थ प्राप्तिको बाटोमा लागेर आय बढाउनुपर्छ भनिएको छ । तर, मनुले ‘अक्लेशेन शरीरस्य कुर्वीत अर्थ संश्रयम्’ अर्थात् शरीरलाई कष्ट दिएर धन कमाउनु हुँदैन भनेका छन् । 

आर्थिक अभियान दैनिक, १४ असोज २०७६

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/359008

सेन्सेटिभ इन्डेक्सको नालीबेली

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से)ले गणना गरिरहेको सेन्सेटिभ इन्डेक्सको विषयमा एउटा अनलाइन पत्रिकाले प्रश्न उठाएपछि नेप्से र उक्त पत्रिकाबीच जुहारी चल्यो । पत्रिकाले सम्पादकीय समेत लेख्यो । तर, नेप्सेका जिम्मेवार तहमा रहेका अधिकारीले यसको जिम्मेवारी लिएको देखिएन । समाचार आए लगत्तै नेप्सेले विज्ञप्ति निकालेर स्पष्टीकरण दिन खोजे पनि त्यो पर्याप्त देखिएन । नाम र पद नलेखी हस्ताक्षर मात्र गरिएको विज्ञप्तिले तथ्य लुकाएको देखियो । सेन्सेटिभ इन्डेक्स गणनाको विषयमा विज्ञप्ति निकाले पनि त्यसमा परेका कम्पनी आमसर्वसाधारणले देख्ने गरी नेप्सेको वेबसाइटमा नराखी विषय उठान गर्ने पत्रिकालाई मात्र दिइयो । पत्रिकालाई दिन हुने कम्पनीको सूची नेप्सेको वेबसाइटमा नअटाउनु आश्चर्यलाग्दो छ । 

केही कुरा इन्डेक्सको 

सेन्सेटिभ इन्डेक्सको नालीबेली लगाउनुभन्दा अघि इन्डेक्स बुझ्नु जरुरी छ । इन्डेक्स शेयर कारोबार मापन गर्ने विधि हो । शेयर कारोबार मापन गर्दा आधार बजार पूँजीकरण र तत्कालीन बजार पूँजीकरण गरी दुईओटा तथ्यांक लिइन्छ । आधार बजार पूँजीकरण कुनै एक दिनलाई आधार मानेर लिइन्छ । त्यसपछि हरेक पटक नयाँ कम्पनी सूचीकरण र हकप्रद शेयर थपिँदै जाँदा आधार बजार पूँजीकरण परिवर्तन हुँदै जान्छ । शुरूमा आ-आफ्नै ढङ्गले हुँदै आएको शेयर कारोबार मापन पछि एक्सचेन्ज आफैले मापन गरेर हरेक दिन सार्वजनिक गर्न थालेको हो । अहिले पनि आफूखुशी मापन गर्न सकिन्छ । सीधा अर्थमा इन्डेक्स भनेको पहिलो दिनको तुलनामा पछिल्लो दिन कारोबार कति बढ्यो भनेर हेर्ने सामान्य सूचना मात्र हो । इन्डेक्स प्रत्यक्ष रूपमा कम्पनीको नाफा र लाभांश वितरण गर्ने क्षमता होइन ।

एक्सचेन्जमा सूचीकरण हुन सिद्धान्ततः एक्सचेन्जले तोकेको न्यूनतम चुक्ता पूँजीयुक्त कम्पनी हुनुपर्छ । इन्डेक्स गणनामा अधिक पूँजी भएका कम्पनीको स्वाभाविक रूपमा बढी र न्यून पूँजीयुक्त कम्पनीको खास योगदान हुँदैन । संसारका ठूला भनिएका एक्सचेन्जको इन्डेक्सलाई हल्लाउने कम्पनीको संख्या सीमित हुन्छ । नेपालमा अहिले पनि नेपाल टेलिकम इन्डेक्सलाई एक्लै हल्लाउन सक्षम छ । १५ करोड कित्ता शेयर सूचीकरण भएको टेलिकमको अहिले घट्दो बजारमा पनि ९३ अर्ब ७५ करोड रुपैयाँ (बजार मूल्य ६ सय २५ रुपैयाँ) बजार पूँजीकरण छ । कुल बजार पूँजीकरण १४ खर्ब ४७ अर्ब करोड २८ लाख रुपैयाँको आधारमा ६ दशमलव ५ प्रतिशत योगदान हुन आउँछ । (२०७६ असोज ५ गतेको कारोबारमा आधारित) नेपालमा जस्तै बंगलादेशको ढाका स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकृत ग्रामीण फोन दूरसञ्चार कम्पनीले त्यहाँको बजारलाई हल्लाउन सामथ्र्य राख्छ ।

नेपालका इन्डेक्सहरू 

नेप्सेले समग्र बजार सूचक जनाउने ‘नेप्से’, ‘नेप्से फ्लोट’, ‘सेन्सेटिभ’, ‘सेन्सेटिभ फ्लोट’ र ‘समूहगत १२ ओटा’ इन्डेक्ससहित कुल १६ ओटा इन्डेक्समार्फत शेयर कारोबार मापन गरिरहेको छ । यी १६ ओटा समूहगत इन्डेक्स एकैपटक गणना शुरू गरिएका होइनन् । आवश्यकता अनुसार यी इन्डेक्स जतिबेला आवश्यक देखियो त्यति बेलादेखि शुरू गरिएका हुन् । पछिल्लोपटक म्युचुअल फन्डको मात्र इन्डेक्स गणना शुरू गरी इन्डेक्सको संख्या १६ ओटा पुगेको हो । कुनै बेला जीवन र निर्जीवन बीमा कम्पनीका इन्डेक्स संयुक्तरूपमा गणना गरिन्थ्यो र अहिले अलग-अलग बनाइएको छ । त्यस्तै, विकास बैंक समूहमा राखेर गणना गरिएको लघुवित्त समूह अहिले अलग भइसकेको छ । चर्चामा रहेको ‘सेन्सेटिभ इन्डेक्स’ को गणना २०६३ पुस १७ गतेबाट शुरू गरिएको थियो । त्यसको २ वर्षपछि २०६५ भदौ ३० गतेबाट ‘सेन्सेटिभ फ्लोट इन्डेक्स’ गणना शुरू गरियो । समग्र ‘नेप्से इन्डेक्स’ मा सूचीकृत सबै (संस्थापक र साधारण) शेयरको कारोबार भएको दिनको अन्तिम मूल्यले गुणन गरी बजार पूँजीकरण निकाली इन्डेक्स गणना गरिन्छ भने ‘नेप्से फ्लोट इन्डेक्स’मा फ्लोटेड अर्थात् कारोबारयोग्य शेयरको मात्र पूँजीकरण गणना गरी इन्डेक्स गणना गरिन्छ । फ्लोटेड शेयरलाई सामान्य अर्थमा संस्थापक बाहेकको सर्वसाधारण समूहमा रहेको शेयर भन्ने बुझिन्छ । यसमा संस्थापकले धारण गरेको सर्वसाधारण समूहमा परिवर्तित शेयर समेत पर्छ । 

पहिलेको ‘क’ र अहिलेको ‘ए’ 

धितोपत्र सूचीकरण तथा कारोबार नियमावली २०७५ को नियम ६ ले कम्पनीलाई ‘ए’, ‘बी’, ‘जी’ र ‘जेड’ वर्गमा विभाजन गर्नुपर्ने व्यवस्था गरेपछि साविकमा नेप्सेले विभाजन गर्दै आइरहेको ‘क’ र अन्य वर्ग स्वतः विस्थापनमा पर्यो । त्यतिबेला यिनै ‘क’ वर्गमा पर्ने कम्पनीको मात्र छुट्टै इन्डेक्स गणना गरियो र यसलाई ‘सेन्सेटिभ इन्डेक्स’ नामकरण गरियो । ‘सेन्सेटिभ इन्डेक्स’ मा नेप्से इन्डेक्समा झैं सूचीकृत ‘क’ वर्गमा पर्ने सबै शेयरको समग्र पूँजीकरण लिइन्थ्यो भने ‘सेन्सेटिभ फ्लोट’ मा नेप्से फ्लोट इन्डेक्स झैं कारोबारयोग्य शेयरको मात्र पूँजीकरण लिइन्थ्यो । तत्कालीन अवस्थामा उचित देखिएको ‘सेन्सेटिभ इन्डेक्स’ र ‘सेन्सेटिभ फ्लोट’ गणना वर्तमानमा आइपुग्दा औचित्यहीन हुनपुग्यो । नियमावली लागू भएल गत्तै नेप्सेले धितोपत्र सूचीकरण विनियमावली २०७५ पनि लागू गरी नयाँ व्यवस्था अनुरूप कम्पनीको वर्गीकरण सार्वजनिक गर्‍यो । अहिले पनि सोही विनियम अनुसार कम्पनीको वर्गीकरण हुँदै आएको छ ।

तोकिएका सूचकहरूको आधारमा गरिएको वर्तमान वर्गीकरण प्रणालीले लगानीकर्ताको लागि लगानी छनोट गर्न सहयोग पुर्‍याउने हुन्छ । वर्गीकरणको ‘ए’ वर्गमा पर्ने कम्पनीलाई अब्बल मान्न सकिन्छ । त्यस्तै ‘बी’ वर्गमा पर्नेलाई सामान्य मध्यमस्तरमा परेको मान्न सकिन्छ । ‘जी’ वर्गमा परेका कम्पनी नवसूचीकृत हुन् । यस्ता कम्पनीले ‘ए’ र ‘बी’ को शर्त पूरा गरे पनि २ वर्ष यही समूहमा बस्नुपर्छ । २ वर्षपछि यी कम्पनी ‘ए’, ‘बी’ वा ‘जेड’ वर्गमा जानुपर्ने हुन्छ । ‘जेड’ वर्गमा वर्गीकृत हुनु भनेको सामान्य अर्थमा ‘रद्दी वा जिरो’ भन्ने अर्थ लाग्छ । बंगलादेशमा यस्ता कम्पनीको राफसाफ १० दिनमा गरिन्छ । 

अर्थहीन सेन्सेटिभ इन्डेक्स 

पहिले पनि खासै अर्थ नराखेको सेन्सेटिभ इन्डेक्स र सेन्सेटिभ फ्लोटको अहिले त झन् कुनै अर्थ नै छैन । यसले लगानीकर्तालाई नै झुक्याएको छ । सामान्यतया ‘क’ र ‘ए’ को एकै अर्थ लाग्छ । तर, त्यतिबेलाको ‘क’ वर्गमा वर्गीकृत हुने आधार र अहिलेको ‘ए’ वर्गमा वर्गीकृत हुने आधार नै आकाश र जमीनको अन्तर छ । वर्गीकरणको आधार नै फरक परेको बेला नेप्सेको ‘क’ वर्गमा परेको कम्पनी भन्नु हास्यास्पद हुनजान्छ । यसलाई बम्बे स्टक एक्सचेन्जको सेन्सेक्ससँग कतिपयले तुलना गरेको पनि देखिन्छ । बम्बे स्टकको ‘सेन्सेक्स’ अर्थात् ‘सेन्सेटिभ इन्डेक्स’ त्यहाँको आधारभूत इन्डेक्स हो भने नेपालको सेन्सेटिभ इन्डेक्सले बम्बे स्टकको सेन्सेटिभ इन्डेक्स मापनको कुनै आधार र शर्त पूरा गरेको छैन । त्यहाँको सेन्सेक्स गणनाका लागि तय गरिएका आधार हाम्रोभन्दा फरक छ । 

कस्तो इन्डेक्स 

नेपालमा पनि बम्बे स्टकको जस्तै इन्डेक्स (सेन्सेक्स) बनाउने हो भने हाम्रो इन्डेक्स गणना विधिमा सामेल कम्पनी पुनर्विचार गर्ने समय आइसकेको छ । अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले भनेझैं हाम्रो इन्डेक्स अहिलेको सन्दर्भमा बढी देखिएको सत्य हो । यसलाई पुनर्विचार गर्ने हो भने वर्तमान इन्डेक्सको अंक आधा देखिन सक्छ । अहिले गणना गरिएको नेप्से इन्डेक्स गणनामा कहीँ न कहीँ त्रुटि छ । त्रुटि सच्याएर भरपर्दो र यथार्थवादी इन्डेक्स बनाउने बेला आइसकेको छ । इन्डेक्स थोरै वा धेरै अंकभन्दा पनि सत्यतथ्य र यथार्थवादी हुनुपर्छ । यसको लागि यथाशीघ्र नेप्से इन्डेक्स गणनाका लागि सीमित कम्पनी सामेल गर्नु जरुरी भएको छ । बम्बे स्टकमा ६ हजारभन्दा बढी कम्पनी सूचीकरण भए पनि सेनसेक्समा ३० ओटा कम्पनी मात्र रहेको हुँदा यहाँ पनि नेप्से – २० अर्थात् २० ओटा कम्पनी राखेर इन्डेक्स गणना गर्न उपयुक्त हुन्छ ।  

आर्थिक अभियान दैनिक, ७ असोज २०७६

https://www.abhiyandaily.com/newscategory-detail/358560